Kim był Casanova?

Oryginalna wersja erotycznego pamiętnika Casanovy, zakupiona w 2010 roku za 9,6 miliona dolarów, co stanowiło nowy rekord w sprzedaży rękopisów, osiągnęła status francuskiej świętej relikwii. W każdym razie, uzyskanie dostępu do jego słynnych, ryzykownych stron jest teraz uroczystym procesem, pełnym staroświeckiego przepychu. Po długiej korespondencji, która miała potwierdzić moje kwalifikacje, dotarłam w mżawkowe popołudnie do najstarszego skrzydła Bibliothèque nationale de France w Paryżu, okazałego barokowego gmachu przy rue de Richelieu w pobliżu Luwru. W tych uświęconych salach, zbudowanych wokół dwóch arystokratycznych rezydencji z czasów ancien régime’u, czekałem obok marmurowych posągów wielkich francuskiej literatury, Rousseau, Moliera i Voltaire’a, zanim zostałem poprowadzony przez kopułową czytelnię wypełnioną uczonymi do prywatnego sanktuarium biur biblioteki. Po wędrówce w górę i w dół niekończących się klatek schodowych i półoświetlonych korytarzy, zostałem w końcu posadzony w specjalnej czytelni z widokiem na kamienny dziedziniec. Tutaj Marie-Laure Prévost, główny kustosz działu rękopisów, uroczyście postawiła przede mną na drewnianym biurku dwa czarne archiwalne pudła.

Gdy jednak z niecierpliwością zeskanowałem eleganckie, precyzyjne pismo zapisane ciemnobrązowym atramentem, aura formalności szybko zniknęła. Madame Prévost, żywa kobieta w szarym golfie i bordowej marynarce, nie mogła się powstrzymać od opowiedzenia, jak szef biblioteki, Bruno Racine, udał się na tajne spotkanie w poczekalni na lotnisku w Zurychu w 2007 roku, aby po raz pierwszy spojrzeć na dokument, który liczył około 3700 stron i był ukryty w prywatnych rękach od śmierci Casanovy w 1798 roku. Rząd francuski natychmiast zadeklarował chęć pozyskania legendarnych stron, ale minęło około dwóch i pół roku, zanim anonimowy dobroczyńca zgłosił się, by zakupić je dla la patrie. „Manuskrypt był we wspaniałym stanie, kiedy tu dotarł” – powiedział Prévost. „Jakość papieru i atramentu jest doskonała. Mógłby zostać napisany wczoraj.

„Spójrz!” Podniosła jedną ze stron do światła okna, odsłaniając charakterystyczny znak wodny – dwa dotykające się serca. „Nie wiemy, czy Casanova wybrał to świadomie, czy był to szczęśliwy przypadek.”

Takie pełne czci traktowanie rękopisu sprawiłoby Casanovie ogromną satysfakcję. Kiedy umierał, nie miał pojęcia, czy jego opus magnum zostanie w ogóle opublikowane. Kiedy w końcu ukazało się w 1821 roku, nawet w mocno ocenzurowanej wersji, zostało potępione z ambony i umieszczone na watykańskim Indeksie Ksiąg Zakazanych. Pod koniec XIX wieku, w tym samym bastionie francuskiej kultury, Bibliotece Narodowej, kilka obrzydliwie ilustrowanych wydań było przechowywanych w specjalnej szafie na nielegalne książki, zwanej L’Enfer, czyli Piekło. Ale dziś, jak się wydaje, Casanova stał się wreszcie poważany. W 2011 roku kilka stron manuskryptu – przezabawnych, rubasznych, prowokacyjnych, chełpliwych, autoironicznych, filozoficznych, czułych, a czasem nawet szokujących – zostało po raz pierwszy wystawionych na widok publiczny w Paryżu, a w tym roku wystawa ma zostać przeniesiona do Wenecji. Kolejną literacką nowością jest umieszczenie przez bibliotekę w Internecie wszystkich 3700 stron, a także przygotowanie nowego 12-tomowego wydania z poprawkami Casanovy. Francuska komisja rządowa uznała pamiętnik za „skarb narodowy”, mimo że Casanova urodził się w Wenecji. „Francuski był językiem intelektualistów w XVIII wieku, a on chciał mieć jak najszersze grono czytelników” – powiedziała kuratorka Corinne Le Bitouzé. „Mieszkał dużą część swojego życia w Paryżu, kochał francuskiego ducha i francuską literaturę. Owszem, w jego stylu można znaleźć 'italianizmy’, ale jego sposób posługiwania się językiem francuskim był wspaniały i rewolucyjny. To nie było akademickie, ale żywe.”

To spore wyróżnienie dla człowieka, który często był odrzucany jako frywolny poszukiwacz przygód seksualnych, łajdak i marnotrawca. Nagromadzenie uwagi wokół Casanovy i zdumiewająca cena jego dzieł stwarzają okazję do ponownej oceny jednej z najbardziej fascynujących i niezrozumianych postaci Europy. Sam Casanova czułby, że to już dawno powinno nastąpić. „Byłby zaskoczony odkryciem, że jest pamiętany przede wszystkim jako wielki kochanek” – mówi Tom Vitelli, czołowy amerykański badacz Casanovy, który regularnie współpracuje z międzynarodowym czasopismem naukowym poświęconym pisarzowi, L’Intermédiaire des Casanovistes. „Seks był częścią jego historii, ale nie miał związku z jego prawdziwymi celami literackimi. Przedstawiał swoje życie miłosne tylko dlatego, że dawało ono okno na ludzką naturę.”

Dzisiaj Casanova jest tak otoczony mitem, że wielu ludzi prawie wierzy, że był on postacią fikcyjną. (Być może trudno traktować poważnie człowieka, który został sportretowany przez Tony’ego Curtisa, Donalda Sutherlanda, Heatha Ledgera, a nawet Vincenta Price’a w komedii Boba Hope’a „Casanova’s Big Night”). W rzeczywistości, Giacomo Girolamo Casanova żył w latach 1725-1798 i był postacią o wiele bardziej intelektualną niż gadatliwy playboy przedstawiony w filmie. Był prawdziwym oświeceniowym polimatą, którego liczne osiągnięcia zawstydziłyby takiego Hugh Hefnera. Zadawał się z Wolterem, Katarzyną Wielką, Benjaminem Franklinem i prawdopodobnie Mozartem; przetrwał jako hazardzista, astrolog i szpieg; przetłumaczył Iliadę na swój wenecki dialekt; napisał powieść science fiction, protofeministyczny pamflet i szereg traktatów matematycznych. Był również jednym z największych podróżników w historii, przemierzając Europę od Madrytu po Moskwę. A jednak napisał swój legendarny pamiętnik, niewinnie nazwany Story of My Life, na starość bez grosza przy duszy, pracując jako bibliotekarz (i nie tylko!) w obskurnym zamku Dux, w górach Bohemii we współczesnych Czechach.

Nie mniej nieprawdopodobne niż życie człowieka jest cudowne przetrwanie samego rękopisu. Casanova zapisał go na łożu śmierci swojemu bratankowi, którego potomkowie sprzedali go 22 lata później niemieckiemu wydawcy, Friedrichowi Arnoldowi Brockhausowi z Lipska. Przez prawie 140 lat rodzina Brockhausów trzymała oryginał pod kluczem, publikując jedynie sknocone wydania pamiętnika, które następnie piracono, zniekształcano i źle tłumaczono. Firma Brockhaus ograniczyła dostęp naukowców do oryginalnego dokumentu, przyznając niektóre prośby, ale odrzucając inne, w tym jedną od szanowanego austriackiego powieściopisarza Stefana Zweiga.

Rękopis uniknął zniszczenia w czasie II wojny światowej w sadze godnej Johna le Carré. W 1943 roku bezpośrednie uderzenie alianckiej bomby w biura Brockhausu pozostawiło go nietkniętym, więc członek rodziny przetransportował go na rowerze przez Lipsk do bankowego sejfu. Gdy w 1945 roku wojska amerykańskie zajęły miasto, nawet Winston Churchill pytał o jego los. Odnaleziony w nienaruszonym stanie rękopis został przewieziony amerykańską ciężarówką do Wiesbaden, gdzie powrócił do swoich niemieckich właścicieli. Dopiero w 1960 roku ukazało się pierwsze nieocenzurowane wydanie, w języku francuskim. Wydanie angielskie ukazało się w 1966 roku, w sam raz na czas rewolucji seksualnej – a zainteresowanie Casanovą od tego czasu tylko wzrosło.

„To jest tak wciągający tekst na tak wielu poziomach!” mówi Vitelli. „To wspaniały punkt wejścia do studiów nad XVIII wiekiem. Mamy tu Wenecjanina, piszącego po włosku i francusku, którego rodzina mieszka w Dreźnie i który trafia do Dux, w niemieckojęzycznych Czechach. Daje on dostęp do poczucia szerokiej kultury europejskiej.” Pamiętnik roi się od fantastycznych postaci i zdarzeń, z których większość udało się historykom zweryfikować. Oprócz ponad 120 notorycznych romansów z hrabinami, mleczarkami i zakonnicami, które zajmują około jednej trzeciej książki, pamiętnik zawiera ucieczki, pojedynki, oszustwa, podróże dyliżansem, aresztowania i spotkania z rojalistami, hazardzistami i mountebankami. „To jest Tysiąc i jedna noc Zachodu”, oświadczyła Madame Prévost.

Nawet dzisiaj, niektóre epizody nadal mają siłę, aby podnieść brwi, szczególnie pościg za bardzo młodymi dziewczynami i przerywnik kazirodztwa. Ale Casanovie wybaczono, szczególnie wśród Francuzów, którzy podkreślają, że postawy potępiane dzisiaj były tolerowane w XVIII wieku. „Ocena moralna nigdy się nie pojawiła” – powiedział Racine na konferencji prasowej w ubiegłym roku. „Ani nie aprobujemy, ani nie potępiamy jego zachowania”. Kurator Le Bitouzé uważa, że jego szkalująca reputacja jest niezasłużona, a przynajmniej jednowymiarowa. „Tak, dość często zachowywał się źle w stosunku do kobiet, ale w innych momentach okazywał prawdziwe względy” – powiedziała. „Starał się znaleźć mężów dla swoich byłych kochanek, zapewnić im dochód i ochronę. Był niepoprawnym uwodzicielem, a jego zainteresowanie nigdy nie było czysto seksualne. Nie lubił przebywać z angielskimi prostytutkami, na przykład, ponieważ nie mając wspólnego języka, nie mógł z nimi rozmawiać!” Uczeni natomiast akceptują go obecnie jako człowieka swoich czasów. „Współczesne spojrzenie na The Story of My Life polega na uznaniu go za dzieło literackie” – mówi Vitelli. „Jest to prawdopodobnie największa autobiografia, jaką kiedykolwiek napisano. W swoim zakresie, rozmiarze, jakości prozy, jest dziś tak świeża, jak wtedy, gdy ukazała się po raz pierwszy.”

Prześledzenie prawdziwej historii życia Casanovy nie jest prostym zadaniem. Obsesyjnie unikał uwikłań, nigdy się nie ożenił, nie posiadał stałego domu i nie miał legalnie uznanych dzieci. Ale pozostają fascynujące ślady jego fizycznej obecności w dwóch miejscach, które wyznaczają punkty zwrotne w jego życiu – w Wenecji, gdzie się urodził, i w zamku Dux, obecnie Duchcov, w odległych Czechach, gdzie zmarł.

Zacząłem więc od przeszukiwania Rialto, próbując zlokalizować jeden z niewielu znanych adresów Casanovy, zakopany gdzieś w weneckim labiryncie barokowych uliczek. Niewiele innych miast w Europie zachowało się w tak nienaruszonym stanie z XVIII wieku, kiedy to Wenecja była dekadenckim skrzyżowaniem Wschodu i Zachodu. Brak zmotoryzowanych pojazdów pozwala na swobodne poruszanie wyobraźni, szczególnie wieczorem, kiedy tłum turystów znika, a jedynym dźwiękiem jest szum wody wzdłuż upiornych kanałów. Nie oznacza to jednak, że zawsze można trafić na ślad przeszłości. W rzeczywistości, jednym z paradoksów tego romantycznego miasta jest to, że jego mieszkańcy prawie nie celebrują jego najbardziej znanego syna, tak jakby wstydzili się jego niegodziwego postępowania. („Włosi mają niejednoznaczny stosunek do Casanovy” – powiedział mi Le Bitouzé. „On opuścił Wenecję i pisał po francusku”. Kathleen Gonzalez, która pisze przewodnik spacerowy po miejscach związanych z Casanovą w Wenecji, mówi: „Nawet większość Włochów w większości zna tylko karykaturę Casanovy, co nie jest przedmiotem dumy.”)

Jedyna pamiątka to kamienna tablica na ścianie maleńkiej uliczki Calle Malipiero w dzielnicy San Samuele, oznajmiająca, że Casanova urodził się tutaj w 1725 roku w rodzinie dwóch zubożałych aktorów – ale w którym domu, tego nikt nie wie, a może to być nawet za rogiem. To również w tej dzielnicy Casanova, w wieku 17 lat, ucząc się do kariery w kościele, stracił dziewictwo z dwiema dobrze urodzonymi nastoletnimi siostrami, Nanettą i Martą Savorgnan. Pewnej nocy znalazł się sam na sam z przygodną parą, dzieląc dwie butelki wina i ucztę z wędzonego mięsa, chleba i parmezanu, a niewinne młodzieńcze zabawy przerodziły się w długą noc „coraz to innych potyczek”. Trójkąt romantyczny trwał przez lata, zapoczątkowując trwające całe życie oddanie kobietom. „Urodziłem się dla płci przeciwnej do mojej” – napisał we wstępie do swojego pamiętnika. „Zawsze ją kochałem i robiłem wszystko, co mogłem, aby się przez nią kochać”. Jego romantyczne opowieści doprawione są wspaniałymi opisami jedzenia, perfum, sztuki i mody: „Uprawianie tego, co dawało przyjemność moim zmysłom, było zawsze głównym zajęciem w moim życiu”, pisał.

Aby uzyskać bardziej sugestywny wgląd w Wenecję Casanovy, można odwiedzić ostatnią ze starych bàcaros, lub barów, Cantina do Spade, o której Casanova pisał, że odwiedzał ją w młodości, kiedy porzucił zarówno kler jak i wojsko i zarabiał na życie jako skrzypek z bandą chamskich przyjaciół. Dziś Do Spade to jeden z najbardziej klimatycznych barów w Wenecji, ukryty w uliczce o szerokości ledwie dwóch ramion. W ciemnym drewnianym wnętrzu starsi mężczyźni sączą lekkie wino z małych kieliszków o 11 w niedzielny poranek i zajadają się cicchetti, tradycyjnymi przysmakami, takimi jak suszony dorsz na krakersach, nadziewane kalmary i pulchne smażone oliwki. Na jednej ze ścian, strona skopiowana z książki historycznej dyskretnie wspomina wizytę Casanovy w tym miejscu podczas obchodów karnawału w 1746 roku. (On i jego przyjaciele oszukali młodą kobietę, która myślała, że jej mąż jest w niebezpieczeństwie i że może go uratować tylko wtedy, gdy ona podzieli się z nimi swoimi względami. Dokument opisuje jak grupa „zaprowadziła młodą damę do Do Spade, gdzie zjedli posiłek i oddawali się swoim pragnieniom przez całą noc, a następnie odprowadzili ją do domu”. O tym haniebnym zachowaniu Casanova wspomniał swobodnie: „Musieliśmy się śmiać po tym jak podziękowała nam tak szczerze i szczerze jak to tylko możliwe” – przykład jego gotowości do pokazania siebie, czasami, w najgorszym możliwym świetle.)

Niedaleko stąd życie Casanovy uległo zmianie, w wieku 21 lat, kiedy uratował bogatego weneckiego senatora po ataku apoplektycznym. Wdzięczny arystokrata, Don Matteo Bragadin, praktycznie zaadoptował charyzmatycznego młodzieńca i obdarował go funduszami, pozwalając mu żyć jak arystokrata playboy, nosić wytworne ubrania, uprawiać hazard i prowadzić życie towarzyskie. Nieliczne opisy i zachowane portrety Casanovy potwierdzają, że w czasach swojej świetności był on imponującą postacią, miał ponad sześć stóp wzrostu, śniadą, „północnoafrykańską” cerę i wydatny nos. „Moją walutą było niepohamowane poczucie własnej wartości” – pisze Casanova w swoim pamiętniku o swojej młodości – „w które brak doświadczenia nie pozwalał mi wątpić”. Niewiele kobiet potrafiło mu się oprzeć. Jednym z jego najsłynniejszych uwodzicieli była piękna, szlachetnie urodzona zakonnica, której nadał pseudonim „M.M.”. (Historycy zidentyfikowali ją jako, najprawdopodobniej, Marinę Morosini.) Przewieziona gondolą z klasztoru na wyspie Murano do sekretnego luksusowego apartamentu, młoda dama „była zdumiona, że jest otwarta na tyle przyjemności”, wspomina Casanova, „ponieważ pokazałem jej wiele rzeczy, które uważała za fikcję… i nauczyłem ją, że najmniejszy przymus psuje największe przyjemności”. Długoletni romans przerodził się w ménage à trois, kiedy starszy kochanek M.M., francuski ambasador, dołączył do ich spotkań, a następnie w à quatre, kiedy dołączyła do nich inna młoda zakonnica, C.C. (najprawdopodobniej Caterina Capretta).

Który pałac Casanova zajmował w czasach swojej świetności jest przedmiotem ożywionej dyskusji. W Paryżu złożyłem wizytę jednemu z najbardziej zagorzałych fanów Casanovy, który twierdzi, że nabył wenecki dom Casanovy – projektantowi mody Pierre Cardin. Obecnie, w wieku 89 lat, Cardin wyprodukował nawet komedię muzyczną opartą na życiu Casanovy, która była wystawiana w Paryżu, Wenecji i Moskwie, a także stworzył doroczną nagrodę literacką dla pisarzy europejskich – Nagrodę Casanovy. „Casanova był wielkim pisarzem, wielkim podróżnikiem, wielkim buntownikiem, wielkim prowokatorem” – powiedział mi Cardin w swoim biurze. „Zawsze podziwiałem jego wywrotowego ducha”. (Cardin jest niezłym kolekcjonerem nieruchomości związanych z literackimi niedojdami, zakupiwszy również zamek markiza de Sade w Prowansji.)

W końcu znalazłem Ca’Bragadin Cardina na wąskiej Calle della Regina. Z pewnością daje on intymne spojrzenie na wystawny styl życia XVIII-wiecznej weneckiej szlachty, która żyła w przepychu, gdy władza Republiki stopniowo słabła. Starszy dozorca, Piergiorgio Rizzo, zaprowadził mnie na dziedziniec ogrodu, gdzie Cardin umieścił nowoczesny akcent – gondolę z pleksiglasu, która mieniła się tęczą kolorów. Schody prowadziły do piano nobile, czyli poziomu szlacheckiego, wielkiej sali recepcyjnej z marmurowymi podłogami i żyrandolami. W zaciemnionej wnęce signor Rizzo wyciągnął zardzewiały klucz i otworzył drzwi do zatęchłego mezzanino – półpiętra, które, jak powiedział mi Cardin, Casanova często wykorzystywał na schadzki. (Cardin twierdzi, że zostało to potwierdzone przez weneckich historyków, gdy kupił palazzo w 1980 roku, chociaż niektórzy badacze twierdzą, że rezydencja była własnością innej gałęzi znakomitej rodziny Bragadin, i że korzystanie z niej przez Casanovę było „mało prawdopodobne.”)

Urocze życie Casanovy poszło w rozsypkę pewnej gorącej lipcowej nocy w 1755 roku, tuż po jego 30-tych urodzinach, gdy policja wtargnęła do jego sypialni. W społeczeństwie, którego ekscesy były na przemian pobłażane i kontrolowane, został on wytypowany przez szpiegów weneckiej inkwizycji do oskarżenia jako karciarz, oszust, mason, astrolog, kabalista i bluźnierca (prawdopodobnie w odwecie za jego względy do jednej z kochanek inkwizytora). Został skazany na nieokreślony czas w celach więziennych znanych jako Leads, na poddaszu Pałacu Dożów. Tam Casanova marniał przez 15 miesięcy, dopóki nie przedarł się brawurowo przez dach wraz ze zhańbionym mnichem, jedynym więźniem, któremu udało się uciec. Dziś ponure wnętrza pałacu można zwiedzać w ramach tak zwanej Itinerari Segreti, czyli Secret Tour, podczas której małe grupy są prowadzone przez ukryte panele ścienne, przechodząc przez sale procesów i tortur Inkwizycji, zanim dotrą do cel, które Casanova dzielił kiedyś ze „szczurami wielkimi jak króliki”. Stanie w jednej z tych cel jest najbardziej konkretnym połączeniem z życiem pisarza w mrocznym świecie Wenecji.

Jego ucieczka uczyniła Casanovę małą gwiazdą na dworach Europy, ale także zwiastowała jego pierwsze wygnanie z Wenecji, które trwało 18 lat. Teraz jego kariera podróżnika zaczęła się na dobre. Pewien oddany Casanovist śledził jego ruchy i ustalił, że w ciągu swojego życia przebył prawie 40 000 mil, głównie dyliżansem po wyczerpujących osiemnastowiecznych drogach. Określając się mianem „Chevalier de Seingalt” (Casanova był najwspanialszym człowiekiem, który sam siebie wymyślił), dorobił się fortuny dzięki stworzeniu narodowego systemu loterii w Paryżu, a następnie roztrwonił ją, odwiedzając domy hazardu w Londynie, salony literackie w Genewie i burdele w Rzymie. Przeprowadził pojedynek w Polsce (obaj panowie zostali ranni), poznał Fryderyka Wielkiego w Prusach, Woltera w Szwajcarii i Katarzynę Wielką w Petersburgu, romansując przy tym z wieloma niezależnie myślącymi kobietami, takimi jak kochająca filozofię siostrzenica szwajcarskiego pastora protestanckiego, „Jadwiga”, i jej kuzynka „Helena”. (O swoich przelotnych namiętnościach Casanova zauważa w pamiętniku: „Istnieje szczęście, które jest doskonałe i prawdziwe, dopóki trwa; jest ono przemijające, ale jego koniec nie neguje jego przeszłego istnienia i nie przeszkadza temu, kto go doświadczył, w jego wspominaniu.”)

Zbliżający się wiek średni zbierał jednak swoje żniwo na ciemnym wyglądzie Casanovy i jego seksualnej sprawności, a młodsze piękności, które podziwiał, zaczynały lekceważyć jego zaloty. Po raz pierwszy jego pewność siebie została zachwiana w wieku 38 lat, kiedy to urocza, 17-letnia londyńska kurtyzana o imieniu Marie Anne Genevieve Augspurgher, zwana La Charpillon, dręczyła go przez kilka tygodni, a potem nim wzgardziła. („Tego fatalnego dnia… zacząłem umierać”). Romantyczne upokorzenia trwały w całej Europie. „Moc podobania się od pierwszego wejrzenia, którą tak długo posiadałem w takiej mierze, zaczynała mnie zawodzić”, pisał.

W 1774 roku, w wieku 49 lat, Casanova w końcu uzyskał ułaskawienie od Inkwizycji i powrócił do swojej ukochanej Wenecji – ale coraz bardziej drażliwy, napisał satyrę, która obraziła wpływowe osobistości i został zmuszony do opuszczenia miasta ponownie dziewięć lat później. To drugie i ostatnie wygnanie z Wenecji jest przejmującą opowieścią o upadku. Starzejąc się, zmęczony i pozbawiony pieniędzy, Casanova dryfował od jednego do drugiego miejsca w Europie, z rzadkimi punktami kulminacyjnymi, takimi jak spotkanie z Benjaminem Franklinem w Paryżu w 1783 roku. (Jego perspektywy poprawiły się, gdy został sekretarzem weneckiego ambasadora w Wiedniu, co zabrało go w regularne podróże do Pragi, jednego z najbardziej wyrafinowanych i kosmopolitycznych miast Europy. Ale kiedy jego patron zmarł w 1785 roku, Casanova znalazł się na niebezpiecznym bezludziu. („Fortuna gardzi starością” – pisał.) Prawie bez grosza przy duszy w wieku 60 lat był zmuszony przyjąć posadę bibliotekarza u hrabiego Józefa Waldsteina, młodego szlachcica (i kolegi masona), który mieszkał w Czechach, w zamku Dux, około 60 mil na północ od Pragi. To był, delikatnie mówiąc, upadek.

Dzisiaj, jeśli gdziekolwiek w Europie kwalifikuje się jako koniec świata, może to być Duchcov (wymawia się dook-soff), jak miasto Dux w Republice Czeskiej jest teraz znane. Dwugodzinna podróż pociągiem zaprowadziła mnie w góry, gdzie wydobywa się węgiel, wzdłuż granicy z Niemcami, zanim znalazłem się na pustkowiu. Byłem jedynym pasażerem na zdezelowanym peronie. W powietrzu unosił się zapach spalonego węgla. Nie było żadnego transportu do miasta, więc przez pół godziny przedzierałem się przez opustoszałe osiedla mieszkaniowe do jedynego miejsca noclegowego, Hotelu Casanova, i wypiłem kawę w jedynej jadłodajni, jaką udało mi się znaleźć, Café Casanova. Historyczne centrum miasta okazało się być kilkoma ponurymi ulicami wyłożonymi opuszczonymi rezydencjami, których heraldyczne herby rozpadały się na połamanych drzwiach. Pijacy mijali mnie, mamrocząc do siebie. Stare kobiety pośpiesznie wychodziły ze sklepu mięsnego.

Zamek Dux, ustawiony za żelazną bramą obok rynku, był mile widzianym widokiem. Barokowy zamek, od wieków siedziba rodziny Waldsteinów, jest nadal wspaniały, mimo dziesięcioleci zaniedbań z czasów komunizmu. Drewniane drzwi otworzył dyrektor Marian Hochel, który mieszka w zamku przez cały rok. Z rudą kozią bródką, w niebieskiej koszuli i zielonym szaliku, wyglądał bardziej jak producent z Off Broadwayu niż szef muzeum.

„Życie Casanovy tutaj, w Duchcovie, było bardzo samotne”, powiedział mi Hochel, gdy przemierzaliśmy nieogrzewane pokoje zamku, owinięci w nasze płaszcze. „Był ekscentrykiem, Włochem, nie znał niemieckiego, więc nie mógł się porozumieć z ludźmi. Był też człowiekiem światowym, więc Duchcov był dla niego bardzo mały.” Casanova uciekał, kiedy mógł, do pobliskiego uzdrowiska Teplice i robił wycieczki do Pragi, gdzie mógł chodzić do opery i spotykać się z takimi luminarzami jak librecista Mozarta, Lorenzo Da Ponte, i prawie na pewno z samym Mozartem. Ale Casanova miał w Duchcovie wielu wrogów, którzy uprzykrzali mu życie. Hrabia Waldstein ciągle podróżował, a stary bibliotekarz o złym usposobieniu kłócił się z innymi pracownikami – nawet o to, jak ugotować makaron. Mieszkańcy wsi drwili z niego. Raz został uderzony podczas spaceru po mieście.

To był ponury ostatni akt dla starzejącego się bon vivant, a on stał się przygnębiony do tego stopnia, że rozważał samobójstwo. W 1789 roku, jego lekarz zasugerował mu napisanie pamiętników, aby zapobiec melancholii. Casanova poświęcił się temu zadaniu i terapia przyniosła efekty. W liście z 1791 roku opowiadał swojemu przyjacielowi Johannowi Ferdinandowi Opizowi, że pisał przez 13 godzin dziennie, cały czas się śmiejąc: „Cóż za przyjemność w rozpamiętywaniu własnych przyjemności! To mnie bawi, ponieważ nic nie wymyślam.”

W tej wymuszonej samotności, stary roué wydobył swoje bogate pokłady doświadczenia, aby stworzyć obszerną Historię mojego życia, utrzymując jednocześnie obszerną korespondencję do przyjaciół w całej Europie – godny pozazdroszczenia dorobek dla każdego pisarza. Jego radość życia jest zaraźliwa na stronach, podobnie jak jego mroczne obserwacje. „Jego celem było stworzenie szczerego portretu kondycji ludzkiej” – mówi Vitelli. „Jego szczerość jest bezlitosna, zwłaszcza jeśli chodzi o utratę sił wraz z wiekiem, co dziś jest jeszcze rzadkością w książkach. Bez skrupułów opowiada o swoich rozczarowaniach i o tym, jak smutne stało się jego życie.” Jak to ujął Casanova: „Godne czy nie, moje życie jest moim tematem, a moim tematem jest moje życie.”

Rękopis kończy się w połowie przygody – w rzeczywistości w połowie zdania – kiedy Casanova ma 49 lat i odwiedza Triest. Nikt nie wie dokładnie dlaczego. Wygląda na to, że Casanova planował zakończyć swoją opowieść przed ukończeniem 50 lat, kiedy to, jak czuł, przestał cieszyć się życiem, ale przerwano mu w trakcie przepisywania ostatniego szkicu. Casanova otrzymał również w 1797 roku w Duchcovie wiadomość, że jego ukochana Wenecja została zdobyta przez Napoleona, co zdawało się rozpalać jego żądzę wędrówki. Planował właśnie podróż do domu, kiedy zachorował na infekcję nerek.

Hochel postrzega swój odległy zamek jako literackie sanktuarium z misją. „Każdy na świecie zna nazwisko Casanova, ale jest to bardzo banalny widok,” powiedział. „Naszym projektem jest skonstruowanie nowego wizerunku go jako intelektualisty”. Korzystając ze starych planów zamku, jego pracownicy przywracali obrazy i antyczne meble na ich pierwotne miejsca i rozbudowali małe muzeum Casanovy, które powstało w latach 90-tych. Aby do niego dotrzeć, podążaliśmy echem kamiennych korytarzy do „skrzydła gościnnego”, nasz oddech był widoczny w lodowatym powietrzu. Sypialnia Casanovy, jego dom przez 13 lat, była zimna jak szafka na mięso. Portrety jego sławnych znajomych zdobiły ściany nad repliką jego łóżka. Ale największym eksponatem jest postrzępiony fotel, w którym, jak głosi tradycja rodziny Waldsteinów, Casanova zmarł w 1798 roku, mrucząc (nieprawdopodobnie): „Żyłem jako filozof i umrę jako chrześcijanin”. Leży na nim jedna czerwona róża – niestety sztuczna. Elegancka atmosfera została nieco rozcieńczona w następnym pokoju, gdzie wyłożona książkami ściana została elektronicznie otwarta, aby odsłonić manekina Casanovy ubranego w XVIII-wieczny strój, pochylonego nad biurkiem z piórem.

„Oczywiście, to nie jest miejsce, gdzie Casanova rzeczywiście pisał”, zwierza się Hochel. „Ale stara biblioteka jest niedostępna dla zwiedzających”. Gdy zapadł zmrok, wspięliśmy się po słupach budowlanych i puszkach po farbie na okrągłe schody Wieży Południowej. W XVIII wieku biblioteka była jedną wielką komnatą, ale w czasach komunizmu została rozbita na mniejsze pomieszczenia i obecnie służy głównie do przechowywania. Gdy wiatr wył przez pęknięcia w ścianach, ostrożnie torowałem sobie drogę przez kolekcję zakurzonych antycznych żyrandoli, aby dotrzeć do okna i zerknąć na widok Casanovy.

„Zamek jest mistycznym miejscem dla wrażliwej osoby”, powiedział Hochel. „Słyszałem hałasy. Pewnej nocy widziałem zapalone światło – w sypialni Casanovy.”

Przed wyjazdem wróciliśmy do skromnego sklepu z pamiątkami, gdzie kupiłem kubek do kawy z fotografią dwóch aktorów w XVIII-wiecznych strojach i logo w języku czeskim: „Panny czy wdowy, przyjdźcie na śniadanie z Casanovą!”. Cóż, nie można przełamać 200-letniego stereotypu w ciągu jednej nocy.

Moim ostatnim przystankiem była kaplica św. Barbary, gdzie tablica wmurowana w ścianę nosi imię Casanovy. W 1798 roku został on pochowany na cmentarzu pod drewnianą tabliczką, ale miejsce to zostało utracone na początku XIX wieku, kiedy zamieniono je w park. Tablica została wyrzeźbiona w 1912 roku, aby dać wielbicielom coś do oglądania. Był to symboliczny punkt widokowy do refleksji nad pośmiertną sławą Casanovy, którą czyta się jak przypowieść o kaprysach życia i sztuki. „Za życia Casanova był postacią drugorzędną,” mówi Vitelli. „Był nieudacznikiem w swojej rodzinie. Jego dwaj młodsi bracia byli bardziej znani, co go denerwowało. Gdyby nie napisał swojego wspaniałego pamiętnika, prawie na pewno zostałby bardzo szybko zapomniany.”

Nieliczni Czesi, którzy wiedzą o owocnych latach Casanovy w Czechach, są zdumieni, że jego rękopis został ogłoszony francuskim skarbem narodowym. „Uważam, że jest on bardzo dobrze zabezpieczony i przechowywany w Bibliotece Narodowej w Paryżu” – powiedziała Marie Tarantová, archiwistka z Państwowego Archiwum Wojewódzkiego w Pradze, gdzie przechowywane są liczne listy i dokumenty Casanovy, ocalone przez rodzinę Waldsteinów. „Ale Casanova nie był Francuzem, nie był Wenecjaninem, nie był Czechem – był człowiekiem całej Europy. Mieszkał w Polsce. Mieszkał w Rosji. Mieszkał w Hiszpanii. To, do którego kraju trafił rękopis, jest w gruncie rzeczy nieistotne.”

Może obecność Pamiętnika w sieci, dostępnego od Bombaju po Melbourne, jest jego najlepszym pomnikiem. Casanova stał się bardziej kosmopolityczny niż kiedykolwiek.

Tony Perrottet jest autorem książki The Sinner’s Grand Tour: A Journey Through the Historical Underbelly of Europe.

.