Christelijke Geschiedenis

“Ik zou honderd guineas geven, als ik ‘Oh’ kon zeggen zoals de heer Whitefield.”
– Acteur David Garrick

Goeddeels vergeten vandaag de dag, was George Whitefield waarschijnlijk de beroemdste religieuze figuur van de achttiende eeuw. Kranten noemden hem het “wonder van de eeuw.” Whitefield was een prediker die in staat was om duizenden op twee continenten te commanderen door de pure kracht van zijn retoriek. Tijdens zijn leven preekte hij minstens 18.000 keer voor misschien wel 10 miljoen toehoorders.

Geboren thespian

Als jongen in Gloucester, Engeland, las hij onverzadigbaar toneelstukken en spijbelde vaak om te oefenen voor zijn schooljongensvoorstellingen. Later in zijn leven verloochende hij het theater, maar de methoden die hij als jongeman opdeed, kwamen terug in zijn prediking.

Hij bracht zichzelf door Pembroke College, Oxford, door op de rijkere studenten te wachten. Terwijl hij daar was, sloot hij zich aan bij een groep vrome “methodisten” – die zichzelf “de Heilige Club” noemden – onder leiding van de gebroeders Wesley, John en Charles. Onder hun invloed beleefde hij een “nieuwe geboorte” en besloot hij zendeling te worden in de nieuwe kolonie Georgia aan de andere kant van de Atlantische Oceaan.

Toen de reis vertraging opliep, werd Whitefield diaken gewijd in de Anglicaanse kerk en begon hij in Londen te prediken. Hij was verbaasd te ontdekken dat overal waar hij sprak, menigten ontstonden en aan elk woord hingen.

Dit waren geen gewone preken. Hij portretteerde het leven van bijbelse personages met een realisme dat niemand eerder had gezien. Hij huilde, hij danste, hij schreeuwde. Onder de betoverden was David Garrick, toen de beroemdste acteur in Engeland. “Ik zou honderd guineas geven,” zei hij, “als ik ‘Oh’ kon zeggen zoals de heer Whitefield.”

Op een keer, toen hij preekte over de eeuwigheid, stopte hij plotseling met zijn boodschap, keek om zich heen, en riep uit: “Hark! Ik denk dat ik hun eeuwige halleluja’s hoor zingen, en een eeuwige dag doorbreng met het galmen van triomfantelijke vreugdezangen. En verlangt gij niet, mijn broeders, om u bij dit hemels koor aan te sluiten?”

Whitefield kwam uiteindelijk in Georgia aan, maar bleef er slechts drie maanden. Toen hij terugkeerde naar Londen, vond hij veel kerken gesloten voor zijn onconventionele methoden. Hij experimenteerde met extemporane prediking in de open lucht, waar geen document of houten preekstoel tussen hem en zijn publiek stond.

Gevangen menigten

In 1739 begon Whitefield aan een predikingstournee door de Amerikaanse koloniën. Whitefield koos Philadelphia – de meest kosmopolitische stad in de Nieuwe Wereld – als zijn eerste Amerikaanse halte. Maar zelfs de grootste kerken konden de 8.000 mensen die hem kwamen bezoeken niet bevatten, dus nam hij ze mee naar buiten. Elke halte op Whitefield’s reis werd gekenmerkt door een record aantal toeschouwers, vaak meer dan de bevolking van de steden waar hij predikte. Whitefield was vaak verbaasd over hoe menigten “zo verspreid in het buitenland, kunnen worden verzameld op zo’n korte waarschuwing.”

De menigten waren ook agressief van geest. Zoals een verslag vertelt, “ellebogen, schoven en vertrapten zichzelf om te horen over ‘goddelijke dingen’ van de beroemde Whitefield.”

Toen Whitefield eenmaal begon te spreken, was de uitzinnige menigte echter in de ban. “Zelfs in Londen,” merkte Whitefield op, “heb ik nooit zo’n diepe stilte waargenomen.”

Hoewel hij door de Wesleys werd begeleid, bepaalde Whitefield zijn eigen theologische koers: hij was een overtuigd calvinist. Zijn hoofdthema was de noodzaak van de “nieuwe geboorte”, waarmee hij een bekeringservaring bedoelde. Hij smeekte mensen nooit zich te bekeren, maar verkondigde slechts zijn boodschap en dramatiseerde die.

Jonathan Edwards vrouw, Sarah, merkte op: “Hij maakt minder werk van de doctrines dan onze Amerikaanse predikers over het algemeen doen en richt zich meer op het raken van het hart. Hij is een geboren redenaar. Een bevooroordeeld persoon, dat weet ik, zou kunnen zeggen dat dit allemaal theatrale kunstgrepen en vertoon zijn, maar zo zal niemand denken die hem gezien en gekend heeft.”

Whitefield maakte ook de slavengemeenschap deelgenoot van zijn opwekkingen, hoewel hij verre van een abolitionist was. Niettemin zocht hij in toenemende mate het publiek van slaven op en schreef hij namens hen. De respons was zo groot dat sommige historici dit aanmerken als het ontstaan van het Afro-Amerikaanse Christendom.

Overal waar Whitefield predikte, zamelde hij steun in voor een weeshuis dat hij in 1738 in Georgia had gesticht tijdens zijn korte verblijf aldaar, hoewel het weeshuis hem het grootste deel van zijn leven diep in de schulden liet zitten.

De geestelijke opwekking die hij ontketende, de Great Awakening, werd een van de meest vormende gebeurtenissen in de Amerikaanse geschiedenis. Zijn laatste preek tijdens deze tournee werd gehouden in Boston Commons voor 23.000 mensen, waarschijnlijk de grootste bijeenkomst in de Amerikaanse geschiedenis tot op dat moment.

“Scènes van oncontroleerbare nood”

Whitefield zette vervolgens zijn zinnen op Schotland, waar hij in zijn leven 14 bezoeken zou brengen. Zijn meest dramatische bezoek was zijn tweede, toen hij het kleine stadje Cambuslang bezocht, dat reeds een opwekking beleefde. Zijn avonddienst trok duizenden en ging door tot 2 uur in de morgen. “Er waren taferelen van oncontroleerbare benauwdheid, als op een slagveld. De hele nacht kon men in de velden de stem van gebed en lofprijzing horen.” Whitefield concludeerde: “Het overtrof verre alles wat ik ooit in Amerika heb gezien.”

Op zaterdag preekte Whitefield, in samenwerking met predikanten uit de omgeving, voor naar schatting 20.000 mensen in diensten die zich tot diep in de nacht uitstrekten. De volgende morgen stroomden meer dan 1.700 communicanten langs lange communietafels die in tenten waren opgesteld. Overal in de stad, herinnerde hij zich, “kon je mensen horen bidden en God loven.”

Culturele held

Met elke reis over de Atlantische Oceaan werd hij populairder. Inderdaad, veel van de vroege controverse die Whitefield’s opwekkingen omringde verdween (critici klaagden over het overmatige enthousiasme van zowel prediker als menigte), en vroegere vijanden warmden zich aan een mildere Whitefield.

Voordat zijn tournees door de koloniën waren voltooid, had vrijwel iedere man, vrouw en kind de “Grand Itinerant” ten minste één keer gehoord. Whitefields invloed in Amerika was zo doordringend dat hij met recht Amerika’s eerste culturele held genoemd kan worden. Het is inderdaad twijfelachtig of er vóór Whitefield een naam, anders dan die van het koningshuis, in gelijke mate bekend was van Boston tot Charleston.

Witefields levenslange successen op de kansel werden niet geëvenaard in zijn privé-gezinsleven. Zoals veel rondtrekkende zwervers van zijn tijd, stond Whitefield wantrouwend tegenover het huwelijk en vreesde hij dat een vrouw een rivaal zou worden voor de kansel. Toen hij uiteindelijk trouwde met een oudere weduwe, Elizabeth James, leek de verbintenis nooit uit te groeien tot een diep intieme, delende relatie.

In 1770 zette de 55-jarige zijn predikingstournee in de koloniën voort alsof hij nog een jonge rondreizende man was, volhoudend: “Ik zou liever verslijten dan wegroesten.” Hij negeerde de gevaarsverschijnselen, in het bijzonder astmatische “verkoudheden” die “grote moeilijkheden” bij het ademen met zich meebrachten. Zijn laatste preek vond plaats in de velden, bovenop een groot vat.

“Hij was aan het spreken over de inefficiëntie van werken om verlossing te verdienen,” vertelde een luisteraar aan de pers, “en riep plotseling op een toon van donder: ‘Werken! Werken! Een mens komt in de hemel door werken! Ik zou er net zo snel aan denken om op een koord van zand naar de maan te klimmen.””

De volgende morgen stierf hij.