Syn Piotra III (panował 1762) i Katarzyny Wielkiej (panowała 1762-96), Paweł był wychowywany przez ciotkę ojca, cesarzową Elżbietę (panowała 1741-61). Po 1760 r. jego wychowawcą był bliski doradca Katarzyny, uczony dyplomata Nikita Iwanowicz Panin, ale chłopiec nigdy nie nawiązał dobrych stosunków z matką, która w 1762 r. odebrała koronę cesarską swemu słabemu umysłowo mężowi, a potem konsekwentnie odmawiała Pawłowi aktywnego udziału w sprawach państwowych. Wiara w jego możliwości spadła nawet wśród jego zaufanych zwolenników z powodu szeregu działań. Prowadził niespójną politykę wobec chłopów i szybko przeszedł od pokojowej polityki zagranicznej (1796), przez zaangażowanie w drugą koalicję przeciwko Napoleonowi (1798), do polityki antybrytyjskiej (1800). Do końca 1800 r. doprowadził Rosję do niekorzystnej sytuacji, w której oficjalnie była w stanie wojny z Francją, nieoficjalnie w stanie wojny z Wielką Brytanią, nie utrzymywała stosunków dyplomatycznych z Austrią i była o krok od wysłania armii przez niezbadane chanaty w Azji Środkowej w celu najazdu na kontrolowane przez Brytyjczyków Indie.