Het woord harem alleen al roept de zedeloosste fantasieën op over de rijkdom, pracht en decadentie van het Ottomaanse Rijk van Turkije.
Overal liggen kussens, glinsterende gordijnen, wierook waait langs de flikkerende kaarsen, wijn wordt geschonken en druiven gepeld, en natuurlijk strelen verleidelijke jonge vrouwen de baard van een machtige man die oud genoeg is om hun vader te zijn.
Maar hoeveel daarvan is waar, en hoeveel is gewoon een exotische (en erotische) droom die door onwetende buitenstaanders wordt opgeroepen?
Scène uit de harem van Fernand Cormon, ca. 1877.
In de 15e en 16e eeuw was het grootse Topkapipaleis van Istanbul de hoofdresidentie van de heersende sultan. Nu is het een museum en een populaire toeristische trekpleister, maar toen was het een uitgestrekt complex van luxueuze privé-vertrekken, grote staatsievertrekken, moskeeën, binnenplaatsen, keukens, een bibliotheek, een schatkamer en nog veel meer.
In het hart van de eigen vertrekken van de sultan bevond zich de harem. Harem komt van het Arabische woord haram, dat een heilige of beschermde plaats betekent – niet te verwarren met het haram dat wordt uitgesproken als haraam met een langere ‘a’-klank, wat verboden betekent. (Het is logischer in Arabisch schrift)
Topkapi Paleis op 06 september 2014 in Istanboel, Turkije.
De harem verwijst naar het gebied van het huishouden van de sultan dat toebehoorde aan de vrouwen. Het was een perfect afgesloten heiligdom zonder uitzicht of directe route naar buiten, alleen toegankelijk voor degenen die de route kenden. Het bevatte woonvertrekken voor de moeder van de sultan, zijn vrouwen, zijn zusters, zijn dochters, en de vrouwelijke bedienden en slavinnen.
Dus, ja, deze laatste categorie omvatte concubines, maar daar was de harem niet voor bedoeld. De overgrote meerderheid van de moslimhuizen in het Ottomaanse Rijk had een harem, zelfs al was het maar een enkele kamer, zodat de vrouwen van het gezin hun eigen ruimte hadden. Ook sommige christelijke en joodse huishoudens in het rijk volgden deze gescheiden stijl uit gewoonte.
Een van de kamers in de haremafdeling van het Topkapipaleis, bekend als vrouwenvertrekken, in Istanboel, Turkije.
De harem werd ontworpen in overeenstemming met de religieuze sharia, die bepaalde dat vrouwen in het openbaar nauwlettend in de gaten moesten worden gehouden door mannen en gesluierd moesten blijven. In de harem waren zij echter vrij om te doen wat zij wilden in het gezelschap van alleen andere vrouwen.
Voor de overgrote meerderheid van de vrouwen functioneerde de harem gewoon als een huishouden binnen een huishouden en zij hadden absoluut geen contact met de sultan – de adellijke vrouwen deden de dingen die adellijke vrouwen doen, en hun bedienden dienden hen.
Aan het hoofd van het huis stond de moeder van de sultan, die de titel van Valide sultan voerde.
Cariye of keizerlijke concubine.
In de harem werden de vrouwen opgeleid tot geschikte gesofisticeerde society-bruiden en moeders voor de vrijgezellen aan het hof van de sultan, en de dochters van de sultan waren nuttige schaakstukken bij het het hof maken van politieke bondgenoten.
De werkelijkheid van de duistere mythe is echter dat de Osmaanse sultans grote groepen concubines in de harem van het Topkapi-paleis hielden. In feite mochten zij met al hun vrouwelijke bedienden en slavinnen slapen als zij daar zin in hadden – en dat gebeurde ook vaak – maar alleen concubines waren er in de eerste plaats voor de seks.
Onthaal van de kinderen van Markies de Bonnac door de Osmaanse sultan.
Moslims konden niet als slaven worden verkocht, dus werd de rol van concubine ingevuld door de aankoop van christelijke meisjes uit de Kaukasus, Syrië en Afrika, die exotische Perzische namen kregen om de aandacht van de keizer waardig te zijn.
Ze werden onder de waakzame ogen van eunuchen gehouden. Ze werden gezien als minder dan mannen en konden daarom de harem binnengaan. Van concubines werd verwacht dat zij aan alle genoegens van de sultan voldeden, waaronder het lezen van poëzie en het spelen van muziek, maar hun belangrijkste rol was in bed en om de sultan een mannelijke erfgenaam te schenken.
Vrouwen van de harem door Jules Laurens, ca. 1847.
De kinderen werden in de harem opgevoed met hun moeders, die voor hun dienst beloond konden worden door een van de vier volgens de islamitische wet toegestane echtgenotes van de sultan te worden.
Met meerdere vrouwen en concubines die grote aantallen kinderen voortbrachten met een potentiële aanspraak op de troon (jongens bleven in de harem tot hun puberteit), zou de ondergang van een oude sultan over het algemeen slecht aflopen voor deze uitgebreide familie.
Beginnend met sultan Mehmed II – die bij zijn aantreden in 1444 zijn mannelijke verwanten uit de weg ruimde – verwachtte de Osmaanse wet dat een nieuwe sultan zich op zijn bevel van zijn broers zou ontdoen en die met zijden strikken of zakdoeken zou garven. Naar schatting werden in totaal 78 Osmaanse prinsen op deze manier uit de weg geruimd.
Sultan Mehmed II ruikt aan een roos, uit de Topkapı Sarayı (Paleis) Albums. Hazine 2153, folio 10a.
Vanaf 1603 werd de voorkeur gegeven aan een meer “humane” oplossing – deze potentiële rivalen werden van kindsbeen af in kafes in de harem opgesloten. De kafes, of prinselijke kooien, van het Topkapi-paleis waren kleine appartementen die van de buitenwereld waren afgesloten, zelfs binnen de geïsoleerde harem.
Onderworpen aan onderwijs, zodat ze niet gekwalificeerd zouden zijn om te regeren, werden ze vrijgelaten zodra ze in de puberteit kwamen. Emotioneel getroebleerd en geïsoleerd, zouden veel van de jonge prinsen zichzelf van het leven beroven bij hun vrijlating.
Ondanks deze wrede erfenis, is het Topkapi Paleis prachtig – versierd met elegante houten rasters, druppelende fonteinen, serene koepels en koele tegels.
Topkapi paleis, Istanbul, Turkije.
Doordat er buiten de muren van het paleis alleen geruchten en praatjes de ronde deden, was het geen wonder dat Europese reizigers overdreven en schandalige verslagen publiceerden over wat er zich binnen afspeelde.
Weinig mannen hadden toegang tot de mysterieuze, afgezonderde wereld van de harem, zodat zij grotendeels een stomende exotische wereld konden verzinnen zonder bang te hoeven zijn voor tegenspraak.
Ze beweerden onder meer dat de sultan zijn zakdoek naar elk ongelukkig meisje wapperde om zijn keuze voor de nacht te maken, dat opstandige concubines in ijzeren kooien werden opgesloten, en dat sultan Ibrahim I, ook bekend als “Ibrahim de Waanzinnige”, naar verluidt in één nacht met 24 concubines naar bed is geweest.
Lees nog een verhaal van ons: Ongelooflijke portretten van Egyptenaren uit het Romeinse tijdperk geven ons een blik in het verleden.
Tijdens de 19e eeuw en in het begin van de 20e schreven westerse schrijvers wellustig over ranzige escapades achter de paleismuren, en kunstenaars produceerden eindeloze schilderijen van de vrouwelijke vorm, geïnspireerd door het zwoele beeld van de harem.