Kanker kwakzalverij: The persistent popularity of Useless, Irrational 'Alternative' Treatments

In een tijd waarin velen graag geloven dat vaccins autisme veroorzaken, of dat overheidswetenschappers AIDS hebben gecreëerd als een wapen voor zwarte genocide, is het niet verwonderlijk dat medische kwakzalverij, met name kankerkwakzalverij, in de hele ontwikkelde wereld een bloeiende en lucratieve business blijft. Dit overzicht geeft een korte samenvatting van zijn geschiedenis en een overzicht van de verschillende soorten onbewezen of weerlegde kankertherapieën die nu populair zijn in de Verenigde Staten en elders.

Een van de vroegste artikelen die door een van ons (BRC) werd gepubliceerd was getiteld “Na Laetrile, Wat?” Als men het nog eens bekijkt, blijkt dat dit artikel uit 1982 vandaag geschreven had kunnen zijn, behalve dan dat laetrile niet van voorbijgaande aard bleek te zijn, maar eerder een schijnbaar permanente toevoeging aan een zeer groot gebied. Ook bekend als amygdaline en “vitamine B17” (en geen echte vitamine), werd laetrile onderworpen aan 20 jaar dierproeven, gevolgd door een nationale klinische proef met 175 patiënten. De resultaten gaven aan dat het middel geen antikanker-effecten had.

Hoewel het tientallen jaren geleden door de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) werd verboden en een tijdje in ruste bleef, dook laetrile weer op toen het openbaar gebruik van Internet steeds gebruikelijker werd. Vandaag de dag heeft Amazon.com, naast meerdere websites die het product verkopen, 209 vermeldingen voor laetrile in elke denkbare vorm, inclusief vitamine B17 500-mg tabletten, organische rauwe abrikozenpitten, amygdalin crème, evenals 182 boekvermeldingen, zoals de recente titel World Without Cancer: The Story of Vitamin B17 Intraveneus laetrile is ook verkrijgbaar via het internet en over de zuidelijke grens van de VS, in beide gevallen omzeilend wettelijke verboden.

Laetrile was en blijft slechts één van de vele nep kanker-“behandelingen” die populair waren vanaf de jaren 80 van de vorige eeuw. In de jaren ’80 waren onder andere metabolische regimes, speciale diëten, hoge doses vitamine en mineralen supplementen, mentale beeldspraak met een genezende bedoeling, en dergelijke in zwang. In de afgelopen decennia zijn zuiveringsregimes, zuurstoftherapieën, radio- en andere elektrische frequenties, menselijke en goddelijke krachten, en meer op de voorgrond getreden.

Naast de uitbreiding van wat vaak werd aangeduid als “onorthodoxe” geneeskunde tot een enorme, open en gemakkelijk verkrijgbare opslagplaats van onbewezen en weerlegde therapieën, is misschien wel de meest significante verschuiving in de afgelopen 20 jaar de transformatie geweest van een in wezen ondergronds verschijnsel – clandestiene kennis gedeeld door een patiënt en een alternatieve behandelaar – tot een gemakkelijk toegankelijke opslagplaats van informatie en producten. Dit werd vergemakkelijkt door de opkomst van het Internet, dat nu bijna 21 miljoen resultaten oplevert als antwoord op een zoekopdracht naar “alternatieve kanker”. Twee populaire sites die bij een dergelijke zoekactie naar voren komen, CancerTutor.com en Alternative-Cancer.net, zijn representatieve voorbeelden van sites die “advies” geven en/of verkopen over een reeks therapieën waarvan wordt beweerd dat zij kanker genezen zonder de reguliere behandeling. Niet al deze sites verkopen nepbehandelingen. Sommige worden ontkracht, zoals QuackWatch.org; andere verstrekken juist informatie over “complementaire” (aanvullende) therapieën, waarbij de term ongepast en onjuist wordt gebruikt.

De terminologie die wordt toegepast op therapieën die buiten het domein van de reguliere geneeskunde vallen, varieert sterk en is in de loop der tijd geëvolueerd. Termen als “onorthodox”, “onconventioneel” en “twijfelachtig” werden een paar decennia geleden grotendeels vervangen door “alternatieve geneeskunde” als overkoepelende term voor al dergelijke behandelingen. Sindsdien heeft “alternatieve geneeskunde” plaatsgemaakt voor “complementaire en alternatieve geneeskunde” (CAM) als de meest gebruikte benaming. Een voorbeeld van deze verschuiving is dat het “Office of Alternative Medicine” van de National Institutes of Health in 1999 werd omgedoopt tot het “National Center for Complementary and Alternative Medicine” (NCCAM).

Heden ten dage omvat de term “CAM” een heterogene reeks behandelingen, sommige onbewezen of weerlegde alternatieven, en andere, rationele en evidence-based, die worden ondersteund voor gebruik als aanvullende, complementaire of integratieve therapieën voor symptoombestrijding. Er moet een belangrijk onderscheid worden gemaakt tussen deze twee ongerelateerde categorieën. Aanvullende therapieën zijn therapieën die als aanvulling op de conventionele zorg worden gebruikt. Van veel van dergelijke therapieën, zoals acupunctuurbehandeling, massagetherapie en muziektherapie, is aangetoond dat ze veilig en effectief zijn als aanvullende behandelingen voor pijnbestrijding, misselijkheid, stress en vele andere symptomen, en voor het ondersteunen van het welzijn van de patiënt in het algemeen. Het toenemend gebruik ervan in de reguliere kankerzorg staat nu bekend als “integratieve oncologie.”

Alternatieve therapieën zoals laetrile worden daarentegen vaak gepromoot voor gebruik in plaats van de reguliere kankerzorg. Meestal gaan deze vergezeld van negatieve uitspraken over de reguliere kankerzorg, zoals “cut poison burn,” en “Er is weinig of geen vooruitgang geboekt bij de behandeling van kanker bij volwassenen. Een man of vrouw die vandaag prostaat- of borstkanker krijgt, zal even lang leven als de persoon die deze zelfde kankers in 1920 kreeg. Niets wat we in een eeuw hebben gedaan heeft het aantal sterfgevallen substantieel verminderd.”

Ondanks hun uitgebreide promotie op het Internet en via andere media, worden onconventionele middelen tegen kanker zelden onderworpen aan een behoorlijke studie. Maar zelfs bij afwezigheid van ondersteunende gegevens, is het gebruik hoog. Geschat wordt dat meer dan 50% van de kankerpatiënten een of andere vorm van “onbewezen” of “onorthodoxe” therapie zal volgen. Het promoten van onbewezen of weerlegde kanker-“behandelingen” in plaats van de gangbare therapie is kwakzalverij. De voorbeelden hieronder geven de verscheidenheid weer van de talrijke twijfelachtige benaderingen die aan kankerpatiënten worden gepromoot. Ze zijn gegroepeerd onder beschrijvende categorietitels.

Onbewezen orale behandelingen

Essiac

Diëtetische supplementen en kruidenremedies, meestal niet onderzocht of onbewezen, worden veel gebruikt door kankerpatiënten. Een blijvend kruidenmiddel is Essiac, ook wel Flor-Essence genoemd. Aanvankelijk werd het gebruikt door een inheemse Amerikaanse genezer uit Zuid-West Canada, maar een verpleegster genaamd Ren Caisse populariseerde de kruidenformule als een behandeling tegen kanker in de jaren 1920. Zij noemde het middel Essiac, haar achternaam achterstevoren gespeld.

In eerste instantie bestond het uit vier kruiden, Indische rabarber (Rheum palmatum), schapenzuring (Rumexacetosa), gladde iep (Ulmusfulva), en kliswortel (Arctiumlappa), maar in de loop der jaren werden door verschillende fabrikanten van voedingssupplementen andere kruiden toegevoegd. Tegenwoordig zijn er verschillende Essiac-preparaten online en in natuurvoedingswinkels verkrijgbaar, in thee-, pil-, en vloeibare vorm. (Een zoekactie op Amazon.com levert honderden artikelen op.) In het algemeen is er een gebrek aan zowel veiligheids- als werkzaamheidsgegevens voor Essiac en Essiac formuleringen, en geen klinisch bewijs ondersteunt het gebruik ervan.

Entelev

Deze chemische formulering, oorspronkelijk bekend als Entelev, werd in 1936 ontwikkeld door chemicus James Sheridan, die werd geïnspireerd door een droom dat het kanker zou genezen. Deze donkerbruine vloeistof, die onder vele namen wordt verkocht, waaronder CanCell, Cantron, en Protocel, bevat gewoonlijk salpeterzuur, natriumsulfiet, kaliumhydroxide, zwavelzuur, en catechol. De theorie achter dit middel is dat CanCell de trillingsenergie van kankercellen in evenwicht brengt, waardoor zij zichzelf verteren en uit het lichaam worden verdreven. Een verwante verklaring is dat catechol “de ademhaling van kankercellen remt, waardoor de cellen tot onder hun vermogen om te overleven dalen, en het lichaam in staat wordt gesteld ze af te voeren op de normale manier waarop dode cellen worden afgevoerd.”

Er is geen wetenschappelijke basis voor dergelijke beweringen. Van het product wordt beweerd dat het naast kanker een verscheidenheid aan chronische ziekten behandelt, waaronder HIV/AIDS, epilepsie en de ziekte van Alzheimer. Bij dierproeven die tussen 1978 en 1991 door het National Cancer Institute werden uitgevoerd, werd geen bewijs gevonden voor antikankeractiviteit. De FDA verkreeg in 1989 een gerechtelijk bevel waardoor de distributie van CanCell over staatsgrenzen heen illegaal werd.

Haaienkraakbeen

De belangstelling voor dit biologische product ontstond in de jaren 1950 toen chirurg John Prudden begon te experimenteren met medische toepassingen voor dierenkraakbeen. Hij beweerde dat het de grootte van tumoren met bijna de helft verminderde bij de patiënten op wie hij het testte. Haaienkraakbeen is nu beschikbaar in poedervorm en in vloeibare vorm en zou tumoren bestrijden via een antiangiogene activiteit. Hoewel laboratoriumstudies in vitro en in diermodellen antiangiogene en antitumor effecten van haaienkraakbeenextracten hebben gevonden, zijn de resultaten van klinische studies niet veelbelovend.

Een recente studie van een gezuiverd haaienkraakbeenextract genaamd Neovastat slaagde er niet in om de overleving te verbeteren bij patiënten met niet-kleincellige longkanker. De biologische beschikbaarheid van deze extracten bij orale inname is onduidelijk, omdat de actieve eiwitten te groot zijn om intact te worden geabsorbeerd en mogelijk de tumoren niet bereiken zonder eerst te worden afgebroken door het spijsverteringsstelsel. Hoe dan ook, sinds het eind van de jaren negentig is de Federal Trade Commission (FTC) tussenbeide gekomen om te voorkomen dat ten minste drie bedrijven ongefundeerde beweringen deden over de werkzaamheid van hun producten van haaienkraakbeen.

Zuurstoftherapieën

Zuurstoftherapieën omvatten een groep onbewezen alternatieven die worden aangeprezen als remedies voor kanker en andere degeneratieve ziekten, zoals HIV/AIDS. In het geval van kanker wordt beweerd dat tumoren gedijen in een zuurstofarme omgeving, dat kankerweefsels opnieuw zuurstofrijk kunnen worden gemaakt met een verscheidenheid van therapeutische middelen, en dat het zuurstofproces de afwijkende cellen vernietigt. De rechtvaardiging voor deze benadering lijkt voort te komen uit het werk van Nobelprijswinnaar-arts Otto Warburg, die in de jaren dertig ontdekte dat tumorcellen anders zuurstof gebruiken en langzamer ademen dan normale cellen.

Deze behandelingen, waarbij meestal extra zuurstof in vloeibare of pilvorm in het lichaam wordt gebracht, zijn momenteel beschikbaar in de Verenigde Staten, Mexico en Europa. Zuurstoftherapie wordt ook op andere manieren toegediend, onder meer intraveneus, via colonale toediening van waterstofperoxide, en door infusie van met ozon behandeld bloed.

Er is geen wetenschappelijk bewijs voor beweringen dat anaërobe omstandigheden kanker veroorzaken, dat zuurstof wordt geabsorbeerd door het spijsverteringsstelsel, of dat zuurstofbehandelingen enige werkzaamheid hebben bij de behandeling van ziekten. Er zijn ernstige bijwerkingen en ten minste vijf sterfgevallen in verband gebracht met zuurstoftherapieën.

Energetische therapieën

Energetische therapieën gaan uit van het bestaan van energievelden rond het menselijk lichaam. Men gelooft dat deze velden kunnen worden gemanipuleerd om ziekten te behandelen en de gezondheid te herstellen. Dergelijke manipulaties worden meestal uitgevoerd door middel van een van de twee modaliteiten: door genezers met behulp van technieken zoals “therapeutische aanraking”, waarbij in feite geen sprake is van aanraking, of door de toepassing van elektromagnetische energie met behulp van speciale apparaten. Noch het bestaan van dergelijke energievelden, noch de mogelijkheid om ze te manipuleren voor een betere gezondheid wordt ondersteund door wetenschappelijk bewijs.

TABLE 1

Grootste hedendaagse kankerkwakzalverij

Genezers

Therapeutic touch is een techniek die veel wordt toegepast door verpleegkundigen in de Verenigde Staten en andere landen; bij deze techniek laat de genezer zijn of haar handen enkele centimeters boven het lichaam van een patiënt zweven om “blokkades” in de vrije stroom van de “energie” van de patiënt op te heffen. Deze techniek, die ook bekend is onder verschillende andere benamingen, zoals biofield therapie, healing touch en energietherapie, kan een emotioneel voordeel opleveren, maar is biologisch niet aannemelijk als behandeling van ziekten en is niet bewezen. Toch beweren sommige beoefenaars dat zij kanker op deze manier kunnen behandelen.

Volgens HealingTouchInternational.org, een van de vele organisaties, “is Healing Touch een ontspannende, verzorgende energietherapie…die…werkt met je energieveld om je natuurlijke vermogen tot genezing te ondersteunen.”

Er zijn veel energiegenezers die hun één-op-één diensten aan kankerpatiënten verkopen. Genezers brengen zichzelf vaak op de markt als “wonderdoeners”, die in staat zijn kanker en andere ziekten te genezen. Dergelijke genezers bieden ook genezing op afstand, esoterische begeleiding, energieopruiming, en dergelijke aan. Een Internet site die beweert dat “kanker-genezer” therapie het beste is beweert: “Geen bijwerkingen zoals haaruitval, infecties, pijn, braken, misselijkheid, diarree, gewichtsverlies, mondzweren en verlies van eetlust. Geen schade aan normale cellen. Chemotherapie en radiotherapie doden normale cellen naast kankercellen.” Er is ook een opleiding in energetische genezing beschikbaar.

Elektrische apparaten

Het digitale tijdperk bracht computers en technologie in het domein van twijfelachtige kankerbehandelingen. Er zijn vele soorten onbewezen elektronische apparaten beschikbaar; zij beloven allemaal kanker en andere ziekten te diagnosticeren en te behandelen met behulp van elektromagnetische velden en stromen. Deze therapieën worden vaak beschreven in pseudowetenschappelijke taal die ontleend is aan wetenschappelijke biofysische concepten. Bioresonantietherapie bijvoorbeeld is gebaseerd op de niet-onderbouwde premisse dat kankercellen en andere zieke weefsels “elektromagnetische oscillaties” uitzenden die verschillen van die welke door gezonde cellen worden voortgebracht. Van bioresonantie-apparaten wordt gezegd dat zij deze negatieve oscillaties opheffen of anderszins vervangen door gezonde oscillaties, waardoor de lichaamseigen genezingsprocessen worden ondersteund.

Van een dergelijk apparaat, de BICOM 2000, wordt gezegd dat het “frequentiepatronen” uit het lichaam van de patiënt oppikt. Volgens de website van de fabrikant is het apparaat “uitgerust met speciale elektronica die … de gemoduleerde frequentiepatronen van het apparaat transformeert in ‘bioresonantie magnetische frequentiepatronen’.” Deze patronen worden vervolgens doorgegeven aan het lichaam van de patiënt als de therapie. Ondanks de beweringen, merkt een disclaimer op de website op dat deze therapie “niet onderworpen is geweest aan wetenschappelijk onderzoek en daarom nog niet is goedgekeurd.”

Een ander apparaat in deze categorie, afwisselend bekend als het Quantum Xrroid Interface System (QXCI), EPFX, of SCIO, zou de “bio-energetische krachten” van het lichaam in evenwicht brengen. Noch het bestaan van dergelijke krachten, noch de mogelijkheid om ze te manipuleren is wetenschappelijk gedocumenteerd. De maker van dit apparaat is naar Hongarije gevlucht nadat hij in de Verenigde Staten op beschuldiging van fraude was gesteld, maar verkoopt zijn apparaat nog steeds internationaal vanuit het buitenland. In 2008 heeft de FDA de invoer van het apparaat verboden, hoewel het nog steeds door artsen in de VS wordt gebruikt en door patiënten in Noord-Amerika wordt gekocht. De American Cancer Society waarschuwt kankerpatiënten sterk tegen het gebruik van dergelijke apparaten voor de behandeling.

Emotional Stress and Mind/Body Techniques

Veel alternatieve benaderingen van genezing gaan uit van het concept van de verbinding tussen geest en lichaam, en in het bijzonder van de theorie dat patiënten de kracht van hun geest kunnen aanwenden om hun lichamelijke kwalen te genezen. Van veel geest/lichaam-technieken, zoals meditatie en biofeedback, is aangetoond dat ze stress verminderen en ontspanning bevorderen, en ze worden tegenwoordig effectief en op de juiste manier gebruikt als aanvullende therapieën. Sommige voorstanders van deze technieken beloven echter te veel, door te suggereren dat emotionele stress of andere emotionele problemen ziekten zoals kanker kunnen veroorzaken en dat correctie van deze tekortkomingen door middel van geest-lichaam therapieën belangrijke ziekten effectief kan behandelen. Dergelijke beweringen zijn niet onderbouwd.

Veel van deze ideeën werden gepromoot door een voormalig chirurg uit Yale, een populaire auteur die in zijn boeken speciale steungroepen voor kankerpatiënten bepleitte. Het belang van een positieve instelling werd benadrukt, evenals het idee dat ziekte zou kunnen voortkomen uit onvervulde emotionele behoeften. Deze overtuiging verontrustte veel kankerpatiënten, die de verantwoordelijkheid voor het krijgen van kanker op zich namen vanwege een onvolmaakte emotionele status. Onder de alternatieve modaliteiten is de geest/lichaam benadering in de loop der tijd bijzonder hardnekkig geweest, mogelijk gedeeltelijk omdat deze resoneert met het Amerikaanse idee van robuust individualisme.

Een verwante benadering, die beweert dat er een direct verband bestaat tussen het emotionele en het fysieke zelf, wordt gepromoot door Ryke Geerd Hamer in zijn “Duitse Nieuwe Geneeskunde”. Deze filosofie beweert dat “elke ziekte wordt veroorzaakt door een schokervaring die ons volkomen verrast”, en dat deze emotionele schok onmiddellijk leidt tot een fysieke verandering in de hersenen, die naar verluidt “een laesie veroorzaakt die duidelijk zichtbaar is op een hersenscan”. Het aangetaste deel van de hersenen zou vervolgens kanker, weefseldegeneratie of andere problemen veroorzaken in het orgaansysteem dat het controleert, waarbij de specifieke aard van de ziekte “bepaald wordt door het precieze type conflictschok”. De behandeling richt zich op het oplossen van de initiële “psychische schok” en het overwinnen van de angst voor de diagnose, wat de weg vrijmaakt voor het lichaam om zichzelf te genezen. Deze modaliteit heeft geen biologische basis of bewijs om zijn beweringen te ondersteunen, maar is wijd verspreid, en levert zo’n 175.000 resultaten op wanneer gezocht wordt op Google.

Bidden

Ten slotte kunnen chronische ziekte patiënten zich wenden tot persoonlijk gebed of voorbede in de hoop om kanker en andere ernstige ziekten te genezen. Hoewel gebed onschadelijk is – en voor velen zeer nuttig wanneer het wordt gebruikt in combinatie met de juiste reguliere behandeling – kiezen sommige patiënten ervoor om de reguliere zorg te laten schieten in de hoop dat gebed alleen hen zal genezen. Een Cochrane review uit 2009 vond dat, hoewel bepaalde individuele studies enig voordeel van voorbede suggereren, er geen duidelijk bewijs is dat het enige invloed heeft op de klinische uitkomst. Gebed kan nuttig zijn, maar niet als alternatief voor de gewone kankerbehandeling.

Reflections

Kwakzalverij is een oud probleem, in de kunst uitgebeeld misschien wel het beroemdst in de 17e eeuw door Jan Steen in zijn schilderij “De Charlatan” (“Kwakzalver” – waaraan we de term “kwakzalverij” ontlenen). Sommige kwakzalvers zijn echte charlatans, terwijl anderen geloven in wat zij prediken. Beiden echter promoten onbewezen of weerlegde alternatieve therapieën als “geneeswijzen” voor ziekten. Helaas is er geen tekort aan patiënten die bereid zijn zich aan deze twijfelachtige en vaak zeer dure behandelingsplannen te wagen. Wanhopige patiënten en hun dierbaren – vooral wanneer zij geconfronteerd worden met een ernstige of onbehandelbare ziekte – zijn geneigd in wonderen te geloven.

Niet-bewezen benaderingen zijn gevaarlijk voor patiënten. Zelfs wanneer de therapie zelf geen kwaad kan, kiezen mensen er maar al te vaak voor om de conventionele behandeling geheel te mijden en te vervangen door een alternatieve behandeling die niets doet om hun ziekte te verminderen. Voorlichting aan het publiek kan helpen, samen met goed geïnformeerde artsen die voldoende vertrouwd zijn met alternatieve benaderingen om patiënten er met succes van weg te leiden. Met wetenschappelijk onderbouwde behandelingsopties die steeds hogere genezingspercentages bereiken, kunnen kwakzalverbehandelingen uiteindelijk hun aantrekkingskracht verliezen.

Financial Disclosure:De auteurs hebben geen significant financieel belang of andere relatie met de fabrikanten van producten of aanbieders van diensten die in dit artikel worden genoemd.

1. Cassileth BR. Na laetrile, wat? N Engl J Med. 1982;306:1482-4.

2. Lerner IJ. Laetrile: een les in kankerkwakzalverij. CA Cancer J Clin. 1981;31:91-5.

3. Cassileth BR. Onorthodoxe geneeskunde tegen kanker. Cancer Invest. 1986;4:591-8.

4. Cassileth BR, Chapman CC. Alternative cancer medicine: a ten-year update. Cancer Invest. 1996;14:396-404.

5. Cassileth BR, Deng G. Complementaire en alternatieve geneeswijzen voor kanker. Oncologist. 2004;9:80-9.

6. Cut poison burn. Beschikbaar via: http://www.cutpoisonburn.com. Accessed 25 July 2012.

7. Waarom verliezen we de oorlog tegen kanker? Beschikbaar van: http://products.mercola.com/cut-poison-burn-dvd/. Accessed 25 July 2012.

8. Vickers AJ, Kuo J, Cassileth BR. Unconventional anticancer agents: a systematic review of clinical trials. J Clin Oncol. 2006;24:136-40.

9. Lerner IJ, Kennedy BJ. The prevalence of questionable methods of cancer treatment in the United States. CA Cancer J Clin. 1992;42:181-91.

10. Cassileth BR, Lusk EJ, Strouse TB, Bodenheimer BJ. Hedendaagse onorthodoxe behandelingen in de kankergeneeskunde. A study of patients, treatments, and practitioners. Ann Intern Med. 1984;101:105-12.

11. Tamayo C, Richardson MA, Diamond S, Skoda I. The chemistry and biological activity of herbs used in Flor-Essence herbal tonic and Essiac. Phytother Res. 2000;14:1-14.

12. Ulbricht C, Weissner W, Hashmi S, et al. Essiac: systematic review by the natural standard research collaboration. J Soc Integr Oncol. 2009;7:73-80.

13. Cassileth B. Essiac. Oncologie (Williston Park). 2011;25:1098-9.

14. Cancell/Entelev/Cantron. Beschikbaar via: http://curezone.com/diseases/cancer/cancel.asp. Accessed 25 July 2012.

15. American Cancer Society. Bedenkelijke methoden van kankerbehandeling: Cancell/Entelev. CA Cancer J Clin. 1993;43:57-62.

16. Grossgebauer K. De ‘cancell’ theorie van carcinogenese: re-evolutie van een oud, holistisch neoplastisch unicellulair concept van kanker. Med Hypotheses. 1995;45:545-55.

17. Barrett S. Bedenkelijke kankertherapieën. 2010. Beschikbaar via: http://www.quackwatch.org/01QuackeryRelatedTopics/cancer.html. Accessed 25 July 2012.

18. American Cancer Society. Haaienkraakbeen. 2008. Beschikbaar http://www.cancer.org/Treatment/ Behandelingen en bijwerkingen/ Complementaire en alternatieve geneeswijzen/ Farmacologische en biologische behandelingen/ haaienkraakbeen. Geraadpleegd op 25 juli 2012.

19. Sheu JR, Fu CC, Tsai ML, Chung WJ. Effect of U-995, a potent shark cartilage-derived angiogenesis inhibitor, on anti-angiogenesis and anti-tumor activities. Anticancer Res. 1998;18:4435-41.

20. Barber R, Delahunt B, Grebe SK, et al. Oral shark cartilage does not abolise carcinogenesis but delays tumor progression in a murine model. Anticancer Res. 2001;21:1065-9.

21. Weber MH, Lee J, Orr FW. Het effect van Neovastat (AE-941) op een experimenteel metastatisch bottumormodel. Int J Oncol. 2002;20:299-303.

22. Loprinzi CL, Levitt R, Barton DL, et al. Evaluation of shark cartilage in patients with advanced cancer: a North Central Cancer Treatment Group trial. Cancer. 2005;104:176-82.

23. Lu C, Lee JJ, Komaki R, et al. Chemoradiotherapie met of zonder AE-941 bij stadium III niet-kleincellige longkanker: een gerandomiseerde fase III trial. J Natl Cancer Inst. 2010;102:859-65.

24. Federale Handelscommissie. “Operation Cure.all” nets shark cartilage promoters: two companies charged for making false and unsubstantiated claims for their shark cartilage and skin cream as cancer treatments. 2000. Beschikbaar via: http://www.ftc.gov/opa/2000/06/lanelabs.shtm. Accessed 25 July 2012.

25. Watt BE, Proudfoot AT, Vale JA. Waterstofperoxide vergiftiging. Toxicol Rev. 2004;23:51-7.

26. American Cancer Society. Zuurstoftherapie. 2008. Beschikbaar via: http://www.cancer.org/Treatment/ TreatmentsandSideEffects/ ComplementaryandAlternativeMedicine/ PharmacologicalandBiologicalTreatment/ oxygen-therapy. Accessed 25 July 2012.

27. Kankergenezer, Delhi. Beschikbaar via: http://tripscity.com/delhi/hospitals/ kanker-genezer-delhi/. Geraadpleegd op 25 juli 2012.

28. Ramsden D. De vier niveaus van energie genezing opleiding. Beschikbaar via: http://www.blog.deanramsden.com/ energy-healing-training/. Geraadpleegd op 25 juli 2012.

29. Barrett S. BioResonantie tumortherapie. 2004. Beschikbaar via: http://www.quackwatch.org/01QuackeryRelatedTopics/ Cancer/bioresonance.html. Geraadpleegd op 25 juli 2012.

30. Regumed. BICOM 2000 – gemakkelijk en handig in het gebruik. Beschikbaar via: http://www.regumed.com/pages_eng/ therapeuten_new/ it_einfache_anwendung_fs.html. Geraadpleegd op 25 juli 2012.

31. Barrett S. Some notes on the Quantum Xrroid (QXCI) and William C. Nelson. 2009. Beschikbaar via: http://www.quackwatch.org/ 01QuackeryRelatedTopics/ Tests/xrroid.html. Accessed 25 July 2012.

32. American Cancer Society. Bedenkelijke methoden van kankerbeheer: elektronische apparaten. CA Cancer J Clin. 1994;44:115-27.

33. Markolin C. German New Medicine. 2009. Beschikbaar via: http://germannewmedicine.ca/home.html. Accessed 25 July 2012.

34. Gorski D. De “ijzeren regel van kanker”: De gevaarlijke kankerkwakzalverij die de “Duitse Nieuwe Geneeskunde” is. 2009. Beschikbaar via: http://www.sciencebasedmedicine.org/ index.php/ the-iron-rule-of-cancer-the-new-german-medicine-and-cancer-quackery/. Accessed 25 July 2012.

35. Roberts L, Ahmed I, Hall S, Davison A. Intercessory prayer for the alleviation of ill health. Cochrane Database Syst Rev (Online). 2009:CD000368.