El

Ēl (hebr. אל) to północno-zachodnie słowo semickie oznaczające „boga” lub „Boga”. W angielskiej Biblii pochodna nazwa Elohim jest zwykle tłumaczona jako „Bóg”, podczas gdy Yahweh jest tłumaczony jako „Pan”. El może być tłumaczone albo jako „Bóg”, albo „bóg”, w zależności od tego, czy odnosi się do jedynego Boga, czy do mniejszej istoty boskiej. Jako element nazw własnych, „el” występuje w starożytnych językach aramejskich, arabskich i etiopskich, a także w hebrajskim (np. „Samu-el” i „Jo-el”). W okresie post-biblijnym „el” staje się stałym elementem imion aniołów, takich jak „Gabri-el”, „Micha-el” i „Azri-el”, aby zaznaczyć ich status jako istot boskich. Korzeń semantyczny islamskiego słowa dla Boga „Allah” jest związany z semickim słowem El.

W Biblii, El był bóstwem czczonym przez hebrajskich patriarchów, na przykład jako El Shaddai (Bóg Wszechmogący) lub El Elyon (Bóg Najwyższy) przed objawieniem jego nazwy Yahweh do Mojżesza. Ale El był również czczony przez nie-Izraelitów, takich jak Melchizedek (Rdz 14,9). Uczeni znaleźli wiele pozabiblijnych dowodów kananejskiego kultu El jako najwyższego bóstwa, stwórcy nieba i ziemi, ojca ludzkości, męża bogini Aszery i rodzica wielu innych bogów. Mitologia kananejska o El mogła bezpośrednio wpłynąć na rozwój późniejszych grecko-rzymskich opowieści o bogach.

Stanowisko teologiczne Żydów i chrześcijan jest takie, że Ēl i Ĕlōhîm, kiedy używane są w znaczeniu najwyższego Boga, odnoszą się do tej samej istoty co Jahwe – jednego najwyższego bóstwa, które jest Stwórcą wszechświata i Bogiem Izraela. To, czy takie było pierwotne przekonanie najwcześniejszych pisarzy biblijnych, jest przedmiotem wielu dyskusji. Pewna forma monoteizmu prawdopodobnie istniała wśród Izraelitów od wczesnych czasów, ale uczeni debatują nad tym, w jakim stopniu zapożyczyli oni lub odziedziczyli liczne politeistyczne idee od swoich kananejskich sąsiadów i przodków.

Ēl w Biblii

Patriarchowie i El

W Księdze Wyjścia 6:2-3, Jahwe stwierdza:

Objawiłem się Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi jako Ēl Shaddāi, lecz nie byłem im znany pod moim imieniem Jahwe.

Dzisiaj powszechnie słyszymy zwrot „Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba”. Abraham wszedł w relację z Bogiem, który był znany jako „Tarcza Abrahama”, Izaak zawarł przymierze z „Strachem Izaaka”, a Jakub z „Mocarzem”. Biblia identyfikuje tych osobistych bogów jako formy jedynego wysokiego boga El. Księga Rodzaju wskazuje, że nie tylko hebrajscy patriarchowie, ale także ich sąsiedzi w Kanaanie i inni w całej Mezopotamii, czcili El jako najwyższego Boga. Na przykład, król miasta Salem (przyszłej Jerozolimy) pozdrowił i pobłogosławił Abrahama w imię „Boga Najwyższego” – El Elyon:

Melchizedek, król Salem, przyniósł chleb i wino. Był on kapłanem Boga Najwyższego i pobłogosławił Abrama, mówiąc: „Błogosławiony niech będzie Abram przez Boga Najwyższego” (Rdz 14,19). Przez Boga (El) waszego ojca, który was wspomaga… Wszechmogącego (Szaddai), który błogosławi was błogosławieństwem niebios w górze, błogosławieństwem głębin, które są poniżej, błogosławieństwem piersi i łona (Rdz 49,25).

W Rdz 22, Abraham zasadził święte drzewo w Beerszebie, wzywając imienia „El Olam” – Boga Wiecznego. W Szechem ustanowił ołtarz w imię „El Elohe Israel” – Boga, Boga Izraela. (Rdz 33,20)

W końcu, w Księdze Rodzaju 35, „Elohim” ukazał się Jakubowi i nakazał mu oraz jego klanowi przenieść się do miasta Luz, aby tam zbudować ołtarz na pamiątkę pojawienia się Boga. Jakub zgodził się, wzniósł ołtarz „El” i zmienił nazwę miasta na „Beth-el” – dom, lub miejsce, El.

Spór o pochodzenie

Choć tradycyjny pogląd głosi, że El objawił się później Mojżeszowi jako Jahwe, niektórzy uczeni uważają, że Jahwe był początkowo uważany za jednego z wielu bogów – być może za boga jednego konkretnego plemienia izraelskiego lub kenickiego boga żony Mojżesza – i niekoniecznie był początkowo utożsamiany z Ēl (Smith 2002). Jako dowód przytaczają na przykład fakt, że w niektórych wersetach biblijnych Jahwe jest wyraźnie przedstawiany jako bóg burzy, co nie dotyczy Ēl, o ile wiadomo.

Głos Jahwe jest nad wodami; Bóg chwały grzmi, Pan grzmi nad potężnymi wodami…. Głos Jahwe uderza błyskawicami (Psalm 29:3-7).

Dzisiaj bardziej rozpowszechniony jest pogląd, że takie imiona jak Ēl Shaddāi, Ēl 'Ôlām i Ēl 'Elyôn były pierwotnie rozumiane jako jeden Bóg z różnymi tytułami w zależności od miejsca kultu, tak jak dziś katolicy czczą tę samą Marię jako „Matkę Bożą z Fatimy” lub „Dziewicę z Guadalupe”. Jest więc możliwe, że religijna tożsamość tych postaci była ustalona w powszechnym umyśle Izraelitów od wczesnej daty. W przeciwnym razie można dojść do wniosku, że wszystkie tradycje i określenia różnych plemion zostały zjednoczone jako jeden Bóg przez władze religijne, które połączyły źródła J, E, D i P Pisma Świętego, gdy Izraelici organizowali swój naród podczas i po wygnaniu babilońskim.

Rada El

Psalm 82 przedstawia wizję Boga, która może nawiązywać do epoki, w której El był postrzegany jako główne bóstwo Izraela, a nie jako jedyny Bóg:

Elohim (Bóg) stoi w radzie ēl
sądzi wśród bogów (elohim). (Psalm 82:1)

W kontekście wydaje się to oznaczać, że Bóg stoi w boskiej radzie jako najwyższe bóstwo, osądzające innych bogów. Dalej mówi, że chociaż są oni „synami bożymi” (bene elohim), istoty te nie będą już nieśmiertelne, lecz umrą, tak jak ludzie.

Powiedziałem: 'Jesteście bogami (elohim); wszyscy jesteście synami Najwyższego (Elyon);’ Ale umrzecie jak zwykli ludzie; upadniecie jak każdy inny władca (82:6-7).

Fragment ten wykazuje uderzające podobieństwo do tekstu kananejskiego (zob. niżej) odkrytego w Ugarit, opisującego walkę El ze zbuntowanym Baalem i tymi bóstwami, które go wspierały. Wersja hebrajska mogła oznaczać punkt, w którym wcześniejsza politeistyczna tradycja Izraela ustępowała miejsca tradycji monoteistycznej, w której Bóg nie współistniał już z innymi pomniejszymi bóstwami. Obrońcy ścisłego monoteizmu biblijnego utrzymują jednak, że Psalm 82 nie odnosi się do dosłownej rady „bogów”, lecz do rady, w której Bóg sądził albo upadłych aniołów, albo istoty ludzkie, które postawiły się w pozycji Boga.

Biblia zawiera kilka innych odniesień do koncepcji rady niebiańskiej. Na przykład Psalm 89:6-7 pyta:

Któż jest podobny do Jahwe spośród synów El? W radzie świętych El jest bardzo bojaźliwy; jest on bardziej niesamowity niż wszyscy, którzy go otaczają.

Inna wersja rady niebiańskiej, w której używa się tylko imienia Jahwe, pojawia się w I Księdze Królewskiej 22, gdzie prorok Micheasz relacjonuje następującą wizję:

Widziałem Jahwe siedzącego na swym tronie i wszystkie zastępy niebieskie stojące wokół niego po jego prawej i lewej stronie. I rzekł Jahwe: „Kto skusi króla Achaba, aby zaatakował Ramoth Gilead i tam zginął?”. Jeden zaproponował to, a drugi tamto. W końcu pojawił się duch, stanął przed Jahwe i powiedział: „Ja go zwabię”. 'Jakim sposobem?’ zapytał Jahwe. 'Wyjdę i będę duchem kłamliwym w ustach wszystkich jego proroków’ – powiedział. 'Uda ci się go zwabić’ – powiedział Jahwe. 'Idź i zrób to’ (I Królów 22:19-22).

Tutaj nie chodzi już o pomniejszych bogów czy „synów El”, ale o „duchy”, które odpowiadają Bogu w radzie. Do czasów Księgi Hioba koncepcja rady niebiańskiej ewoluowała od bardziej prymitywnej wersji wyrażonej w Psalmach 82 i 86 do takiej, w której „aniołowie przyszli, aby stawić się przed Jahwe, a wraz z nimi przyszedł także szatan.” (Hiob 1:6) Niektórzy uczeni doszli więc do wniosku, że to, co kiedyś w mitologii hebrajskiej uważano za pomniejsze bóstwa lub dosłownych „synów El”, w czasach pisania Księgi Hioba stało się zwykłymi aniołami Jahwe.

Północny El kontra południowy Jahwe?

Historycznie, jak również w narracji biblijnej, monoteizm jahwistyczny zakorzenił się najpierw w południowym królestwie Judy, ze Świątynią Jerozolimską w jego centrum. Zgodnie z hipotezą dokumentalną, różne wątki w Pięcioksięgu – pierwszych pięciu księgach Biblii – odzwierciedlają poglądy teologiczne kilku różnych autorów. Uważa się, że wersety używające „El” reprezentują tradycję charakterystyczną dla plemion północnych, podczas gdy wersety mówiące o Jahwe wywodzą się z tradycji południowej.

Do podziału teologicznego na północ i południe nawiązuje również bezpośrednio sama Biblia. Kiedy Izrael i Juda poszły swoimi drogami za panowania Jeroboama I z Izraela, Jeroboam podkreślił duchową niezależność swego królestwa od Judy, ustanawiając dwa północne sanktuaria religijne, jedno na północ od Jerozolimy w Betel, drugie dalej na północ w Dan. Zapisano, że ogłosił on:

„To dla ciebie zbyt wiele, byś szedł do Jerozolimy. Oto jest Elohim, o Izraelu, który cię wywiódł z Egiptu” (1 Krl 12:28).

Tłumaczenia angielskie zwykle oddają „elohim” w tym przypadku jako „bogowie”, ale bardziej prawdopodobne jest „Bóg”. Ponieważ El był często kojarzony ze świętym bykiem (patrz niżej), jest również prawdopodobne, że złote posągi cielca byka wzniesione w tych sanktuariach reprezentowały afirmację El (lub Jahwe/El) jako głównego bóstwa – jeśli nie jedynego boga Królestwa Izraela.

Różne formy El

Forma liczby mnogiej ēlim (bogowie) występuje tylko cztery razy w Biblii. Psalm 29 rozpoczyna się: „Przypisujcie Jahwe, wy, synowie bogów (benê ēlîm)”. Psalm 89:6 pyta: „Kogo w niebiosach można porównać do Jahwe, kogo można przyrównać do Jahwe wśród synów bogów (benê ēlîm)”. Jedno z dwóch pozostałych wystąpień znajduje się w „Pieśni Mojżesza”, Wj 15,11: „Któż jest podobny do Ciebie wśród bogów (ēlim), Jahwe?”. Ostatnie wystąpienie znajduje się w Księdze Daniela 11,35: „Król będzie czynił według swego upodobania; i będzie się wywyższał i powiększał nad każdego boga (ēl), i przeciwko Bogu bogów (ēl ēlîm).”

Forma ēlohim, przetłumaczona „Bóg”, nie jest ściśle mówiąc liczbą mnogą, ponieważ mimo że posiada końcówkę liczby mnogiej -im, funkcjonuje gramatycznie jako rzeczownik w liczbie pojedynczej. Elohim było normalnym słowem określającym Boga Hebrajczyków; pojawia się ono w Biblii Hebrajskiej częściej niż jakiekolwiek inne słowo określające Boga z wyjątkiem Jahwe.

Forma pojedyncza ēl również pojawia się często – 217 razy w tekście masoreckim (hebrajskim): w tym 73 razy w Psalmach i 55 razy w Księdze Hioba. Istnieją również miejsca, gdzie słowo ēl (bóg) jest używane w odniesieniu do bóstwa innego niż Bóg Izraela, zwłaszcza gdy jest modyfikowane przez słowo „obcy”, jak w Psalmach 44:20 i 81:9, Księdze Powtórzonego Prawa 32:12 i Księdze Malachiasza 2:11.

Wreszcie, archeolodzy zauważają, że forma językowa ēl pojawia się w izraelskich nazwach osobowych z każdego okresu, w którym przetrwały zapisy, w tym imię Yiśrā’ēl 'Izrael’, co oznacza 'ēl dąży’.

El poza Biblią

Literatura Bliskiego Wschodu

El został znaleziony na szczycie listy bogów w ruinach Biblioteki Królewskiej cywilizacji Ebla w Syrii, datowanej na 2300 p.n.e. Dla Kananejczyków El lub Ilu był najwyższym bogiem i ojcem ludzkości, choć odległym i nieco zdystansowanym. Być może pierwotnie był bogiem pustyni, gdyż podobno zbudował na pustyni sanktuarium dla siebie, swoich żon i ich dzieci. El był ojcem wielu bogów, z których najważniejsi to Hadad/Baal, Yaw i Mot, którzy mają podobne atrybuty do grecko-rzymskich bogów Zeusa, Posejdona i Hadesa, odpowiednio.

W starożytnych inskrypcjach kananejskich El jest często nazywany Tôru 'Ēl (Byk El lub 'bóg byk’), a kilka znalezisk posągów byka i ikon uważa się za reprezentujące ten aspekt kultu El. Jednakże jest on również często opisywany lub przedstawiany jako stary brodaty mężczyzna – obraz Boga jako „pradawnego dnia”, który utrzymuje się w Biblii w Księdze Daniela 7:9. Inne tytuły El obejmują bātnyu binwāti (twórca stworzeń), 'abū banī 'ili (ojciec bogów) i 'abū 'adami (ojciec człowieka). Jest on nazywany „wiecznym stwórcą”, jak również „waszym patriarchą”, „siwobrodym starożytnym”, „pełnym mądrości”, „królem”, „ojcem lat” i „wojownikiem”.

W ugaryckim „cyklu Ba’al”, Ēl jest przedstawiony jako mieszkający na górze Lel (prawdopodobnie oznaczającej „Noc”) u źródeł „dwóch rzek”. Mieszka w namiocie, tak jak Jahwe w przedmonarchicznym Izraelu, co może wyjaśniać, dlaczego nie miał świątyni w Ugarit. Nazywany jest latipanu ´ilu dupa´idu, „współczującym Bogiem Miłosierdzia”. Powolny do gniewu, jest również nazywany Łaskawym. Błogosławi ludzi i prawie zawsze im wybacza, jeśli zadośćuczynią. Opłakuje ludzki ból i raduje się ludzkim szczęściem. Pozostawał jednak na odległość i często inne bóstwa, zwłaszcza boginie Anat i Athirat/Ashera, były angażowane jako pośrednicy, aby uzyskać jego pomoc.

Tekst ugarycki KTU 1.2:13-18 opisuje scenę podobną do wersji rady niebiańskiej z Psalmu 82. Tutaj El jest najwyższym bogiem i jest określone, że buntowniczy Baal, wraz z tymi bogami, którzy go osłaniają, musi zostać postawiony przed sądem:

Od razu zwróćcie wasze twarze… ku Zgromadzeniu Zwołania w środku góry Lel. U stóp El czyńcie pokłon… Bykowi, memu ojcu, El… Oddajcie, o bogowie, tego, którego ukrywacie, a któremu oni oddawaliby cześć. Przekażcie Baala i jego popleczników, abym mógł go poniżyć.

W wykazach ofiar składanych bogom, imię El jest wymieniane często i wyraźnie, mimo że najwyraźniej żadna świątynia nie była poświęcona specjalnie jemu. Inne tytuły, przez które El lub bogowie typu El byli czczeni w Ugarit obejmowały El Shaddai, El Elyon i El Berith. W tekstach ugaryckich jako dzieci El wymienieni są Yamm (Morze), Mot (Śmierć), Isztar i Ba’al/Hadad. Ten ostatni jest jednak również identyfikowany jako potomek boga Dagona, a Ēl zajmuje pozycję dalekiego ojca klanu. W epizodzie „Pałac Ba’al”, Ba’al/Hadad zaprosił „70 synów Athirat” na ucztę w swoim nowym pałacu. Ci synowie bogini Athirat (Aszera) są uważani za ojców Ēl.

W szerszym regionie Lewantu, następujące odniesienia do El zostały odkryte przez archeologów:

• Fenicki amulet inskrypcyjny z siódmego wieku p.n.e.C.E. został zinterpretowany jako czytanie:

Odwieczny (’Olam) zawarł z nami przysięgę przymierza,

Asherah zawarł (pakt) z nami.
I wszyscy synowie El,
I wielka rada wszystkich Świętych.

Z przysięgami Nieba i Starożytnej Ziemi.

• Starożytna inskrypcja kopalniana z okolic góry Synaj brzmi 'ld’lm-interpretowana jako 'Ēl Wieczny’ lub 'Bóg Wieczny’.

• W kilku inskrypcjach pojawia się tytuł „El (lub Il), stwórca Ziemi”. W tekstach hetyckich wyrażenie to staje się pojedynczym imieniem Ilkunirsa, tytułem nadawanym również boskiemu mężowi Aszerdu/Aszery i ojcu 77 lub 88 synów.

• W hymnie Hurrian do Ēl, bóstwo nazywane jest 'il brt i 'il dn, interpretowane odpowiednio jako 'Ēl przymierza’ i 'Ēl sędzia’.

Relacja Sanchuniathona

Przypuszczalne pisma legendarnego fenickiego pisarza Sanchuniathona, częściowo zachowane przez wczesnego historyka kościelnego Euzebiusza z Cezarii, dostarczają fascynującej relacji o sposobie, w jaki El z mitologii kananejskiej mógł wpłynąć na późniejsze mity greckie. Uważa się, że pisma te są kompilacją inskrypcji ze starożytnych świątyń fenickich, pochodzących prawdopodobnie z 2000 r. p.n.e. Tutaj Ēl jest nazywany zarówno imieniem Elus, jak i jego greckim odpowiednikiem Cronus. Nie jest on jednak bogiem stwórcą ani pierwszym bogiem. El jest raczej synem nieba i ziemi. Niebo i Ziemia są dziećmi Elyona – „Najwyższego”. El jest ojcem Persefony i Ateny. Jest bratem bogiń Afrodyty/Astarte, Rhea/Asherah i Dione/Baalat, a także bogów Bethel, Dagon i nienazwanego boga podobnego do greckiego Atlasa.

W tej historii, Niebo i Ziemia są sobie obce, ale Niebo zmusza się na Ziemi i pożera dzieci z tego związku. El atakuje swego ojca Sky sierpem i włócznią i odpędza go. W ten sposób El i jego sprzymierzeńcy, Eloim, zdobywają królestwo Sky. Jednak jedna z konkubin Nieba była już w ciąży, a jej syn prowadzi teraz wojnę z El. Ten bóg nazywa się Demarus lub Zeus, ale jest on bardzo podobny do „Baala”, który zbuntował się przeciwko El w tekstach ugaryckich.

El miał trzy żony, wszystkie z nich były jego własnymi siostrami lub przyrodnimi siostrami: Afrodyta/Astarte, Rhea/Asherah i Dione. Ta ostatnia utożsamiana jest przez Sanchuniathona z Baalat Gebal, opiekuńczą boginią Byblos, miasta, o którym Sanchuniathon mówi, że El je założył.

El i Posejdon

Dwujęzyczna inskrypcja z Palmyry datowana na pierwszy wiek utożsamia Ēl-Stwórcę Ziemi z greckim bogiem Posejdonem. Wcześniej, inskrypcja z Karatepe z IX w. p.n.e. identyfikuje Ēl-Creator-of-the-Earth z formą imienia babilońskiego boga wody Ea, pana wodnej podziemnej otchłani. Inskrypcja ta wymienia Ēl na drugim miejscu w lokalnym panteonie, po Ba’al Shamim i przed Wiecznym Słońcem.

Formy językowe i znaczenia

Niektórzy uczeni muzułmańscy twierdzą, że słowo „El” znalezione w starożytności jest w rzeczywistości niczym innym jak Allahem, gdy wymawia się je zgodnie z tradycją języków semickich. El powinno być wymawiane „AL”, ponieważ pierwsza litera El jest 'alef, a druga litera może być wymawiane podwójne L. Starożytne cywilizacje semickie nie pisać samogłoski, a zatem A po L brakowało, jak również H.

Alternatywne formy El znajdują się w całym języków semickich z wyjątkiem starożytnego Ge’ez języka Etiopii. Formy obejmują Ugaritic 'il (pl. 'lm); Phoenician 'l (pl. 'lm), Hebrew 'ēl (pl. 'ēlîm); Aramaic 'l; Arabski Al; Akkadian ilu (pl. ilāti).

• Bruneau, P. 1970. Recherches sur les cultes de Délos à l’époque hellénistique et à l’époque imperiale. Paris: E. de Broccard. (po francusku)
• Cross, Frank Moore. 1973. Canaanite Myth and Hebrew Epic. Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 0674091760.
• Rosenthal, Franz. 1969. „The Amulet from Arslan Tash.” in Ancient Near Eastern Texts, 3rd ed. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0691035032.
• Smith, Mark S. 2002. The Early History of God: Yahweh and the Other Deities in Ancient Israel. Grand Rapids, MI: William B. Eerdmans Publishing Co. ISBN 9780802839725
• Teixidor, James. 1977. The Pagan God. Princeton: Princeton University Press. ISBN 0691072205

All links retrieved March 9, 2019.

• Ugarit and the Bible

.