Je hebt de term “dierlijk magnetisme” misschien wel eens gebruikt om het je ne sais quoi te beschrijven dat slechts een paar gelukkigen in staat stelt hun publiek consequent te charmeren, letterlijk of figuurlijk.
Volgens de 18e-eeuwse uitvinder van de term is dierlijk magnetisme een heel reëel iets dat in ons allemaal bestaat als een gemagnetiseerde vloeistof – een vloeistof die ons natuurlijk kracht geeft, maar die ook gevaarlijke klonters kan vormen die je kosmische uitlijning de sporen zullen geven.
Om de theorie van het dierlijk magnetisme te begrijpen, zijn culturele invloed, en hoe de laatste erin slaagde om zo groot te worden, zullen we beginnen met een snelle tijd-en-ruimte hop naar waar de pseudowetenschappelijke rage echt aansloeg: pre-revolutionair Parijs.
DE STAD VAN LICHT, LIEFDE, EN DIERELIJK MAGNETISME
Het was de draai van de swingin ‘1770s. De Fransen (in grote meerderheid) leden onder steeds nijpender voedseltekorten en een groeiende financiële crisis; Marie Antoinette bracht steeds meer tijd door met het fabelachtig vermaken van gasten in het Petit Trianon in Versailles (haar favoriete plekje in een paleis dat 10.000 mensen in dienst had voor onderhoud); Franse mode, architectuur, meubilair en geschriften veroverden het continent als een tempête.
Het doek viel ook voor het tijdperk van de Verlichting, waarvan veel zijn weg vond in de cafés, salons, en clubhuizen van de Franse hoofdstad. Criticus Stephen Jay Gould wijst erop dat, als het ging om gloednieuwe ideeën, Parijs in die tijd “de meest ‘open’ en levendige hoofdstad van Europa” was – een stad waar “intellectuele gisting van de hoogste orde samenging met kwakzalverij op zijn meest abject: Voltaire tussen de waarzeggers; Benjamin Franklin omringd door astrologen; Antoine Lavoisier te midden van de spiritualisten.”
Enter de Duitse arts Franz Anton Mesmer, die Wenen had verlaten (waar hij in de problemen was gekomen omdat hij er niet in was geslaagd een jonge, blinde pianiste te genezen en waarschijnlijk te verleiden) en in 1778 naar Parijs reisde met zijn kenmerkende charme, privé-geld, en schijnbaar vernieuwende ideeën in zijn sleep.
WIE IS DIT EN WAAROM WIL IK IJZEREN VULLEN DRINKEN?
Vóór zijn aankomst in Parijs had Mesmer zijn grote theorie al grotendeels ontwikkeld, die, “voor zover men überhaupt samenhang in zijn ideeën kan vinden”, aldus Gould, “beweerde dat een enkele (en subtiele) vloeistof het universum doordrong, die alle lichamen verenigde en verbond.” Deze verenigende vloeistof had verschillende namen, afhankelijk van zijn context: de planeten draaiden volgens zijn kracht in de vorm van zwaartekracht, zijn manifestatie als eenvoudig magnetisme bepaalde de koers van een kompas, en, als de vloeistof die in alle levende wezens vloeide, werd het “dierlijk magnetisme” genoemd.”
Hoewel deze “subtiele” vloeistof niet werkelijk kon worden geëxtraheerd en bestudeerd, werd gedacht dat het niettemin het menselijk lichaam op grote wijze beïnvloedde. Mesmer stelde dat blokkades in de magnetische stroom van een persoon een aantal ziekten en aandoeningen konden veroorzaken, variërend van de fysieke en de psychologische tot de eenvoudig ontastbare (veel van zijn discipelen suggereerden later ook dat deze blokkades de enige oorzaak van ziekte waren).
Om magnetische onevenwichtigheden en blokkades te verhelpen, behandelden Mesmer en later opgeleide beoefenaars (of “mesmeristen”) patiënten op verschillende manieren. In een een-op-een sessie, zou Mesmer de magnetische “polen” op het lichaam van een persoon lokaliseren (iets wat hij kon doen dankzij zijn eigen “ongewoon sterke magnetisme,” zegt Gould). Hij zou dan de delen van het lichaam van de patiënt aanraken, vasthouden, of masseren die deze polen bevatten om overtollige energie te ontladen en/of het evenwicht te herstellen- vaak terwijl hij diep in haar ogen staarde (de meeste van zijn patiënten waren vrouwen, maar niet allemaal). In sommige gevallen schreef hij zijn patiënten voor om “gemagnetiseerd” water te drinken dat ijzervijlsel bevatte, of magneten over hun lichaam te laten gaan.
Hij ontwikkelde ook kosteneffectieve groepsbehandelingen om persoonlijke magnetische onevenwichtigheden en masse recht te zetten. In een salon gaf Mesmer wel 20 mensen de opdracht om elk een dun metalen staafje uit een bokaal (of vat) met zogenaamd gemagnetiseerd water – soms gegarneerd met metaalschilfers – over de polen van hun lichaam te halen. Als de groep groter was dan 20, meldt Gould, dan “maakte hij een lus in een touw van degenen die het boeket omringden (en de ijzeren staven vasthielden) naar anderen in de kamer en droeg de groep op een ‘mesmerische ketting’ te vormen door de linkerduim van een buurman tussen de rechterduim en -wijsvinger te houden,” waardoor magnetische impulsen door de hele groep zouden stromen.
Om er niet van beschuldigd te worden zijn behandeling alleen te gebruiken voor winstbejag onder de rijken, zou Mesmer ook een aantal bomen hebben “gemagnetiseerd” zodat lijders uit de lagere klasse ze op hun gemak konden aanraken en overtollig magnetisme konden afvoeren.
WERKTE HET?
Er zijn vele semi-gedocumenteerde gevallen (meestal door Mesmer zelf) van patiënten die leken te genezen na mesmerische behandelingen. Wetenschappelijk ingestelde personen uit die tijd en in de eeuwen daarna hebben echter gesuggereerd dat de positieve effecten van zijn diensten niet moeten worden toegeschreven aan magnetisme, maar eerder aan psychologische middelen, d.w.z. psychosomatische genezing door de kracht van suggestie. Dr. Mesmer leek dit zeker aan te moedigen, waarbij hij niet alleen gebruik maakte van zijn tastbare charme, maar ook van goed geplaatste spiegels en “muziek gespeeld op de etherische tonen van een glazen harmonica, het instrument dat Benjamin Franklin had ontwikkeld,” om het effect te versterken.
Mesmerisme had zeker een waarneembaar effect, dat wel. Na de behandeling kwamen sommige patiënten (meestal vrouwen) in een uitzinnige toestand, zwaaiend en kreunend als het dierlijk magnetisme van hun lichaam zich opnieuw verdeelde. Mesmer moedigde dit aan, en zorgde zelfs voor zacht ingerichte “crisis kamers” waar gasten – daar afgeleverd door een team van assistenten – comfortabel door hun mesmerische aanvallen heen konden werken. Het was dit soort vreugdevolle, bevrijdende hysterie, teweeggebracht door mesmerische behandelingen, die een groot deel van Mesmer’s vele critici ertoe bracht zijn praktijk te verdenken van het bevorderen van een zeer ongepaste, ongebreidelde vrouwelijke seksualiteit die gewoon niet zou werken (dat, en al het knieschijven).
Uiteindelijk verwierpen twee door koning Lodewijk XVI benoemde commissies ondubbelzinnig de wetenschap van Mesmers dierlijk magnetisme (met Benjamin Franklin, uitvinder van de glasharmonica, in de tweede commissie), en de praktijk was aan het eind van het decennium in Frankrijk in feite verdwenen. De infectie had echter al toegeslagen, en toegewijde mesmeristen bleven de voordelen van goed beheerd dierlijk magnetisme elders in Europa aanprijzen tot het begin van de jaren 1850.
EEN LAATSTE MAGNETISCHE ONTDEKKING
Gould wijst erop dat “een persoon uit zijn eigen tijd rukken en hem beoordelen naar moderne maatstaven en categorieën” niet bepaald eerlijk of nuttig is, vooral als je rekening houdt met het feit dat “de grenzen tussen wetenschap en pseudowetenschap niet zo duidelijk getrokken waren in Mesmers tijd.” Omdat er maar weinig documenten over de Duitse arts bewaard zijn gebleven, weten we gewoon niet “of hij een eenvoudige charlatan was, die bewuste bedrog pleegde voor roem en winst, of een oprechte gelovige, die net zo misleid was als zijn patiënten.”
Mesmerisme heeft ook blijvende voordelen en waarde gehad voor geleerden in verschillende disciplines als ofwel een voorloper, een tegenwicht, of gewoon een case studie; het heeft stof tot nadenken gegeven voor een breed scala van filosofen, historici en psychologen, en heeft zelfs geleid tot de ontwikkeling van een statistisch meer nuttige praktijk die vandaag de dag voortleeft: hypnose.
En als je, ondanks generaties van nee-zeggers in de wetenschap, nog steeds genoeg geïntrigeerd bent door het idee om het uit te willen proberen, kan het waarschijnlijk geen kwaad om duimen te koppelen met vrienden, bomen aan te raken, of een bijzonder magnetische vriend je knieën te laten masseren; blijf echter weg van de ijzervul cocktails.