Hierbij een alternatieve vertelling van het bijbelse verhaal van de Exodus, gebaseerd op historische en archeologische vondsten, en op Egyptische anti-Joodse literatuur over de oorsprong van de Joodse natie en het karakter van Mozes. Dit alternatieve verhaal is gebaseerd op Prof. Israel Knohl’s fascinerende boek How the Bible Was Born.
De eerste auteur die ons een blik gunt op het Egyptische Exodus verhaal is de Egyptische Griekse historicus Manetho, die leefde in Alexandrië in de Ptolemeïsche periode in de 3e eeuw v. Chr.
Manetho rapporteert dat in de 17e eeuw v. Chr. buitenlandse indringers genaamd de herders – Hyksos in het Egyptisch – naar Egypte kwamen en zich meester maakten van de troon. Zij brandden Egyptische steden plat, vernielden afgodsbeelden en verbrijzelden tempels, waarbij zij “afschuwelijke haatmisdaden begingen tegen alle inboorlingen van het land”. Na verloop van tijd werden de Hyksos door een Farao uit Egypte verdreven. In dit stadium van de tekst, onthult Manetho hun ware identiteit: “Zij verlieten het land Egypte met hun families en bezittingen, en trokken door de woestijn naar Syrië, maar uit vrees voor de Assyrische overheersers stichtten zij voor zichzelf een stad in het land dat toen Judea heette.”
Detail op de begraafplaats Beni Hasan. Semitische nomaden op weg naar Egypte, een genaamd Avisa of Avisar, Hyksos genoemd, “heerser over een vreemd land” in het oud-Egyptisch.
De tekst vanManetho, die vaststelt dat de herders de voorvaderen van de Joden waren, gaat verder en brengt nog een ander verhaal. Eeuwen nadat de Hyksos uit Egypte waren verdreven, wenste de Egyptische heerser, farao Amenhotep, advies in te winnen bij de goden. Zijn raadgevers vertelden hem dat de enige manier om de goden te benaderen was Egypte te zuiveren van de leprozen die aan de grens woonden. Amenhotep verzamelde alle melaatsen onder zijn gebied, en concentreerde hen in de verlaten stad Avaris, de vroegere hoofdstad van de Hyksos. De melaatsen kwamen in opstand en kwamen tegen hem in opstand, onder leiding van een melaatse priester genaamd Osarseph, die voor hen een nieuwe, vijandige godsdienst stichtte, waarvan de belangrijkste beginselen waren het ontkennen van polytheïsme en het geloof in één enkele god. Volgens sommige onderzoekers ontleende Osarseph zijn monotheïstische ideeën aan farao Achnaton, die in voorgaande eeuwen over Egypte heerste.
Manetho meldt dat Osarseph boodschappers naar het buitenland zond om een militaire hulptroep op te richten, waarbij hij ook de hulp inriep van de afstammelingen van de Hyksos, de Judeese herders, die massaal kwamen om hem en de leprozen te steunen. Samen vormden zij een sterke nieuwe macht die Egypte veroverde. De nieuwe heerser Osarseph, leider van de melaatsen, werd toen koning, die belastingen inde, en predikte tegen de Egyptische goden. Dus wie was Osarseph? Volgens Manetho veranderde Osarseph, nadat hij zich bij de Hyksos had aangesloten, zijn naam in Mozes. Hoewel hij Mozes een fanatieke hater en isolationist noemt, spreekt Manetho ook over Mozes’ unieke wijsheid, moed, en wat de Egyptenaren een goddelijke aanwezigheid noemden, een beschrijving die overeenkomt met Mozes’ bijbelse beschrijving in Exodus, 11, 3: “de man Mozes was zeer groot in het land Egypte, in de ogen van Farao’s dienaren, en in de ogen van het volk.”
Een segment uit de Harris Papyrus – British Museum, WikiMedia
Laten we nu de Grote Harris Papyrus bespreken – de langst bekende papyrus uit Egypte (40 meter lang), ontdekt in een graf bij de staat Habu tegenover Luxor, op de westelijke oever van de Nijl. De Harris Papyrus vertelt over een tijd waarin Egypte een verlaten land was, zonder solide leiderschap, totdat een man met de naam Irsu aan de macht kwam. De letterlijke betekenis van zijn naam is pretendent, een man van buiten de dynastie, die zich voordoet als koning. Irsu was ook een Kharru , d.w.z. afkomstig uit Kanaän of uit de overzijde van de Jordaan, gebieden die in Kharru Egyptisch worden genoemd. Deze twee titels impliceren dat Irsu de troon niet waardig was. Verder lezend leren wij dat Irsu belasting inde, de Egyptische godsdienst placht neer te slaan en de aanbidders belette hun offers naar de tempels te brengen. Toen kwam er een keerpunt: toen de goden hun genade aan Egypte hadden teruggegeven, plaatsten zij hun zoon op de troon – Setnakhte, de stichtende farao van de 20e dynastie. Setnakhte vocht tegen de vreemdeling, ontdeed zich van hem, en nam de troon in.
Een andere interessante vondst, die de Harris Papyrus ondersteunt, is een grafsteen ontdekt in Elephantine, gedateerd uit het tweede regeringsjaar van Sethnakhte. Het verhaalt over Setnakhte, die Egypte rehabiliteerde na het tijdperk van de buitenlandse heerser die de religieuze principes van de farao’s brak.
De uittocht van de kinderen van Israël, schilderij van David Roberts, 1828
Volgens de theorie van Prof. Knohl was Irsu die in de bovenstaande bronnen wordt genoemd, degene die de Egyptische godsdienst verachtte en huurlingen uit Kanaän meebracht, in feite onze Mozes. Hij ondersteunt zijn veronderstelling met het feit dat de koningin die vóór Setnakhte regeerde Twosret was, de vrouw van de tweede Sethi die in 1196 v. Chr. stierf. In de documenten staat dat haar heerschappij slechts twee of drie jaar duurde, waarna een mysterieuze raadselachtige gebeurtenis plaatsvond. Er brak een innerlijke strijd uit in Egypte, die een einde maakte aan de 19e dynastie en een nieuwe aan de macht bracht, gesticht door Setnakhte . Dit brengt Knohl tot de conclusie dat de strijd in feite de overname was door Mozes en de melaatsen, vergezeld van de herders in het Deltagebied.
Prof. Knohl dateert de Exodus in het tweede jaar van het koningschap van farao Setnakhte, rond 1186 v. Chr. Hij legt uit dat Mozes’ ouders behoorden tot de nakomelingen van Jakob, die tijdens de hongersnood naar Egypte kwamen. Mozes groeide op aan het hof onder de bescherming van koningin Twosret, die zelf geen kinderen had, en mogelijk de bijbelse Farao’s dochter is die Mozes adopteerde en opvoedde. Na haar dood achtte Mozes zich waardig het koningschap te bekleden en gebruikte hij de steun van zijn volk, de kinderen van Jakob, die in Egypte tot slaaf waren gemaakt, voor zijn veroveringsstappen. Vervolgens haalde hij extra steun uit het buitenland – de herders uit Kanaän. In de strijd tussen de twee machten verloren Mozes en zijn mannen, zij werden uit Egypte verdreven en trokken richting Kanaän.
Dit is dan de Egyptische versie. De rest is geschiedenis, zoals het cliché zegt, of liever – een alternatieve geschiedenis. Het is aan u om te kiezen. Gelukkige Pesach!