South African English

De Engelse taal in Zuid-Afrika (SAE) dateert van de aankomst van de Britten op Kaap de Goede Hoop in 1795. Zoals in de meeste kolonies het geval was, werd het Engels eerst geïntroduceerd door soldaten en administrateurs, daarna door missionarissen, kolonisten en gelukszoekers. In de 19e eeuw kreeg het Engels voet aan de grond als Zuid-Afrikaanse taal, als gevolg van de Britse nederzettingen van 1820 (in de Oost-Kaap), 1848-51 (in Natal), en de daaropvolgende stormloop op de diamantmijnen van Kimberley en de goudmijnen van de Witwatersrand.

Het moderne SAE maakt deel uit van een complexe linguïstische en culturele mix. De grondwet van 1994 erkent 11 officiële talen, namelijk Engels, Afrikaans en de negen grote Afrikaanse talen (waaronder isiZulu, isiXhosa, seTswana en seSotho), alsmede aanvullende ‘gemeenschapstalen en religieuze talen’ zoals Khoi-San, Telegu, Hindi, Portugees, Hebreeuws en Arabisch.

SAE en meertalig Zuid-Afrika: de politiek van taal

De positie en rol van het Engels waren van meet af aan sterk politiek geladen. Engels was de taal van de macht tijdens de 19e eeuw, en werd in 1822 opgelegd als de officiële taal van de Kaapkolonie, ter vervanging van het Nederlands, de oorzaak van grote wrok onder burgers van Nederlandse afkomst – een wrok die later werd versterkt en verhard onder Afrikaners door de Zuid-Afrikaanse Oorlog van 1899-1901.

Voor twintigste-eeuwse Afrikaner nationalisten stond de promotie van het Afrikaans centraal, en onder de Nationale Partij (1948-94) werd het Engels verdrongen door het Afrikaans in de regering, het bestuur, de politie, en de strijdkrachten. Het Engels was echter van grote invloed in het bedrijfsleven en het hoger onderwijs. Het was ook de taal bij uitstek van het Afrikaans Nationaal Congres en andere bevrijdingsbewegingen, omdat het communicatie mogelijk maakte tussen sprekers van de vele talen van het land en met de buitenwereld.

SAE is een taal van vele paradoxen. Er zijn 3 miljoen eerste-taal-SAE-sprekers, ongeveer evenveel als het aantal Engelstaligen in Nieuw-Zeeland, maar zij zijn in de minderheid en worden sterk overtroffen door tweede- en derde-taalsprekers. Het Engels wordt gezien als de taal van communicatie en aspiratie, maar ook als een onderdrukkende moloch vanwege zijn mondiale macht. Terwijl politici het Engels vaak bestempelen als een ‘kolonialistische’ en machteloos makende kracht, zien veel zwarte ouders het als een cruciaal instrument voor de vooruitgang van hun kinderen. En terwijl de regering meertaligheid omhelst, is SAE in de praktijk dominant in het openbare leven, uit praktische overwegingen en kostenefficiëntie.

Hoewel Engels als lingua franca verre van neutraal is, is het neutraler dan Afrikaans, dat bezoedeld werd door het gebruik ervan bij de handhaving van de apartheid: het was de poging om Afrikaans een onderwijstaal te maken in zwarte scholen die leidde tot de opstand in Soweto in 1976. En de keuze van één Afrikaanse taal boven de andere was geen optie.

De woordenschat

SAE is een bijzondere regionale versie van het Engels geworden, stevig verankerd in Zuid-Afrika door de invloed van de omringende talen. Zuid-Afrikanen zijn zich er vaak niet van bewust hoezeer het SAE verschilt van andere Anglishes, zowel in woordenschat als in uitspraak.

De eerste ontleningen werden, net als elders, geïntroduceerd als couleur locale in de dagboeken van bezoekende ontdekkingsreizigers en reizigers die de lokale bevolking en hun culturen, de dieren, planten en geografische kenmerken van het land beschreven. Sommige van de vroegste SAE-woorden (voornamelijk uit het Nederlands en de Khoi-talen), zoals kloof, krantz, dagga, buchu, Boer, kraal, springbok en quagga (allemaal 18e-eeuwse ontleningen) zijn nog steeds in het SAE verankerd. Andere, zoals Hottentot (een naam die aan de Khoi-volkeren werd gegeven in een poging hun kliktalen te imiteren), en vooral Kaffir (vanaf 1589 een naam die aan de zwarte volkeren van Zuid-Afrika werd gegeven), worden nu als zeer beledigend beschouwd en worden niet meer gebruikt.

Het Nederlands, en vervolgens het Afrikaans, heeft de krachtigste invloed op het SAE gehad. Veld, vlei, pan, koppie, nek, rand zijn woorden die worden gebruikt om de natuurlijke kenmerken van het land te beschrijven. Deurmekaar of in een dwaal is hoe een toestand van verwarring wordt beschreven. Nogal heeft de plaats ingenomen van ‘wat meer is’. Tijdens de apartheid werden administratieve termen zoals groepsgebieden, baanreservering, naslagwerk en endorse out vertaald uit de Afrikaanse equivalenten.

Vele SAE-woorden zijn ook ontleend aan de Afrikaanse talen van de regio: bijvoorbeeld bonsella, indaba, donga, impala, mamba uit de Nguni-talen, en tsetse, tsotsi, kgotla, marula uit de Sotho-talen.

Maleise woorden zoals atchar, bobotie, sosatie, kaparrang, en kramat kwamen in de 19e eeuw in het SAE (via het Afrikaans), afkomstig uit de gemeenschap van slaven en politieke bannelingen aan de Kaap, die in de 17e en 18e eeuw werden gezonden uit wat nu Indonesië en Maleisië zijn.

Maar ontleningen zijn niet het volledige verhaal. Sommige zeer bekende woorden, zoals tackie, tickey, rondavel, en bundu hebben een mysterieuze oorsprong. Sommige specifiek SAE-woorden zijn voorbeelden van woorden die ooit in het Brits-Engels voorkwamen, maar daar nu niet meer worden gebruikt: geyser (een waterverwarmer of boiler), robot (een verkeerslicht), en, tot in de jaren zestig, bioscope (een bioscoop), zijn voorbeelden. Sommige Engelse woorden betekenen iets anders in SAE: a bond is a mortgage, a dam refers to the stretch of water rather than to the wall, just now means ‘in a little while’, a packet is a plastic shopping bag, a café is a convenience store or corner shop, and (in the context of traffic) a circle is a roundabout. Niet-lexicale kenmerken van andere Zuid-Afrikaanse talen hebben ook hun weg gevonden naar het SAE, zoals in twee manieren om nadruk aan te geven – door reduplicatie (uit het Afrikaans), zoals in now-now, soon-soon, en (uit de Afrikaanse talen) door het gebruik van dalende toonhoogte, van hoog naar laag, zoals in ‘fa-a-a-ar away’.

Uitspraak

Als gevolg van de apartheid is er niet één, redelijk uniform SAE-accent. Op enkele uitzonderingen na leefden en werden gemeenschappen tot in de jaren negentig van de vorige eeuw gescheiden opgevoed naar etnische achtergrond. Er waren dus vele variëteiten: blank Engelssprekend SAE, blank Afrikaanssprekend SAE, zwart Afrikaanssprekend SAE, Indisch SAE, Gekleurd SAE. Maar de dingen zijn aan het veranderen: nu stedelijke kinderen van alle achtergronden samen worden opgeleid, beginnen de etnisch bepaalde verschillen in SAE af te nemen.

Het SAE van Engelstaligen wordt vaak verward met Australisch of Nieuw-Zeelands Engels. Er zijn enkele gemeenschappelijke kenmerken: NZE en SAE centraliseren beide de /I/ klinker en zeggen ‘pin’ als wat klinkt als ‘pun’ (terwijl Australiërs neigen naar ‘peen’). Alle drie de variëteiten spreken andere klinkers verder naar voren in de mond uit dan Britse sprekers, dus ‘penny’ klinkt als ‘pinny’, ‘bad’ als ‘bed’, en ‘bed’ als ‘bid’. Anders dan in het Brits-Engels worden de medeklinkers in het SAE scherp uitgesproken: glottale stops, zoals in ‘bu’er’ voor ‘boter’, komen niet veel voor.

Onder Engelssprekenden bestaat een scala van uitspraak van geschoold ‘RP SAE’ tot sterk geaccentueerd SAE. Tot ongeveer de jaren 1970, werd de Britse standaard gezien als de acme. Maar de variaties in accent zijn tot hun recht gekomen met een groeiend bewustzijn van, en trots op, Zuid-Afrikanisme – lokale muziek, lokale producten, lokale woorden, en lokale accenten. De uitdrukking ‘local is lekker’ vat dit samen.