Schande van de dam: de benarde toestand van de Mekong-reuzenmeerval

De mensheid lijkt zich zelden erg druk te maken over het behoud van vissoorten, misschien omdat ze grotendeels onzichtbaar zijn voor ons landbewoners – behalve wanneer ze op een bord belanden. Maar als er één vis is die een plaats verdient op de lijst van bedreigde diersoorten van Almost Famous Asia, dan is het wel de Mekong-reuzenmeerval (Pangasianodon gigas).

P. gigas is ’s werelds grootste zoetwatervis, met de grootste exemplaren die een opmerkelijk gewicht hebben van 300 kilo en tot 3 meter lang kunnen worden. Ze worden gevonden over de gehele lengte van de Mekong rivier in Zuidoost-Azië, en hun gezondheid is onlosmakelijk verbonden met de gezondheid van de rivier zelf.

Helaas, de prognose is niet goed. De populatie van de reuzenmeerval is de afgelopen decennia met 80 procent gedaald. De soort staat op de lijst van bedreigde diersoorten van de IUCN, maar niemand weet hoeveel er vandaag de dag nog in de Mekong leven. En toekomstige ontwikkelingen op de rivier voorspellen niet veel goeds.

Zoals de Mekong rivier gaat, zo gaat de reuzenmeerval

“Als een van de grootste zoetwatervissen op aarde, is symbolisch voor de integriteit en gezondheid van de Mekong rivier”, zegt Zeb Hogan, een ecoloog aan de Universiteit van Nevada in Reno, die de soort al bijna 20 jaar bestudeert. “In een rivier als de Mekong verdwijnen de grootste vissen het eerst, dus de achteruitgang van de Mekong-reuzenmeerval is een vroeg waarschuwingssignaal voor overbevissing en andere problemen in het milieu”, legt hij uit.

Hoewel de Mekong niet zo beroemd is als de soortenrijke Amazonerivier, herbergt deze Zuidoost-Aziatische stroom meer dan 1200 beschreven vissoorten en is het een hotspot voor biodiversiteit die kan wedijveren met de grote Zuid-Amerikaanse rivier.

Maar de Mekong en zijn aquatische soorten hebben te kampen met een groot aantal onderling samenhangende bedreigingen, variërend van dammen en overbevissing tot vervuiling en klimaatverandering.

Een van de grootste onderliggende problemen is de groeiende menselijke bevolking in Zuidoost-Azië, die druk uitoefent op het hele stroomgebied van de Mekong. De druk om meer mensen te voeden leidt tot overbevissing, terwijl toenemende welvaart betekent dat mensen meer eten, waardoor het probleem nog groter wordt. Het voeden van een exploderende bevolking leidt ook tot uitbreiding van de landbouw en concurrentie om de beperkte watervoorraden van de Mekong, evenals toegenomen vervuiling door pesticiden, kunstmest en dierlijk afval.

Te veel mensen die vissen, niet genoeg vis

Overbevissing is een groot probleem voor binnenwateren wereldwijd, en de kenmerken van een escalerende crisis zijn duidelijk te zien in de visserijstatistieken van de Mekong. Het aantal mensen dat op het Tonle Sap-meer vist – een ecologisch kritiek deel van het Mekong-bekken – is bijvoorbeeld gestegen van 360.000 in 1940 tot een verbazingwekkende 1,3 miljoen in 1995.

In die tijd is de vangst per individu gehalveerd. Ook het type vangst veranderde; in het verleden vingen de mensen voornamelijk grote vissen, maar tegenwoordig domineren kleine vissen de Tonle Sap-vangst, wat erop wijst dat volwassen vissen grotendeels uit de populatie zijn verdwenen.

“Zoetwaterecosystemen zijn ongelooflijk belangrijk voor de gezondheid en het welzijn van zowel mensen als wilde dieren, maar behoren ook tot de meest bedreigde ecosystemen ter wereld”, merkt Erin Loury op, visserijbioloog bij FISHBIO en lid van het Mekong Fish Network.

De klimaatverandering heeft ook gevolgen voor de hele regio, met verminderde regenval en stijgende watertemperaturen die al zijn gemeld. Verergerd door de meest recente El Niño, zag Vietnam in 2015 en begin 2016 ernstige droogte, die ertoe leidde dat de Mekongdelta het laagste niveau in 100 jaar bereikte. Buurlanden Cambodja en Thailand hebben ook extreme hittegolven en watertekorten ervaren, waardoor China gedwongen werd om de poorten van zijn Mekong-dammen te openen om meer water te leveren aan landen stroomafwaarts in het Mekong-bekken.

Al deze problemen bedreigen niet alleen de Mekong-reuzenmeerval, maar ook de miljoenen mensen in heel Zuidoost-Azië die voor hun leven en hun levensonderhoud van de rivier afhankelijk zijn. “De Mekong rivier is de meest productieve rivier op aarde en ondersteunt meer dan 70 miljoen mensen”, benadrukt Hogan. Hun lot, en dat van de Mekong-reuzenmeerval, hangt af van hoe we de ontwikkeling van de Mekong-rivier beheren.

De haast om de Mekong af te dammen

Stuwdammen vormen misschien wel de grootste bedreiging voor het ecosysteem van de Mekong, en voor de migrerende reuzenmeerval. Regeringen en de bevolking van Zuid-Azië willen voor hun energiebehoeften steeds meer af van de zwaar vervuilende fossiele brandstoffen, en zij zien waterkracht als een aantrekkelijk en levensvatbaar alternatief.

De regering van de Democratische Volksrepubliek Laos (PDR) heeft haar ambitie uitgesproken om de “batterij van Zuidoost-Azië” te worden, en de Mekong beschikt zeker over voldoende “batterijkracht” om dat te bereiken. Het geschatte waterkrachtpotentieel van het hele Mekong-bekken bedraagt 53.000 Megawatt (MW) – meer dan een derde van de energiebehoeften die tegen 2025 worden verwacht voor Cambodja, de Democratische Volksrepubliek Laos, Thailand en Vietnam samen.

Er zijn al zes dammen in de Boven-Mekong in China, met een capaciteit om ongeveer 11.000 MW van de energie van de rivier te benutten. Stroomafwaarts in Laos zijn nog eens twee dammen in aanbouw, en langs de hoofdstroom van de Mekong zijn er nog minstens 27 gepland, voornamelijk in Laos en China.

Het Xayaburi-voorbeeld

Weliswaar beloven deze vele voorgestelde dammen hernieuwbare energie te leveren voor een groeiende menselijke bevolking in heel Zuidoost-Azië, maar ze zullen ook een ernstige impact hebben op aquatische ecosystemen en met name vissen.

In 2010 begonnen de regeringen van Laos en Thailand met de bouw van de Xayaburi-megadam, die naar verwachting 1.285 MW zal produceren. Het elektriciteitsbedrijf van Thailand, bekend als EGAT, is overeengekomen om 95 procent van die elektriciteit te kopen, maar schattingen suggereren dat Thailand niet zoveel energie nodig heeft om aan de nationale vraag te voldoen, wat betekent dat een deel van die elektriciteit voor de export kan zijn.

Het project is krachtig bestreden door Cambodja en Vietnam – beide stroomafwaarts van het project – en door lokale en mondiale milieuorganisaties.

In 2012 hebben dorpelingen uit acht provincies in Thailand een rechtszaak aangespannen tegen vijf overheidsinstanties, waaronder EGAT, vanwege hun rol bij de bouw van de Xayaburi-dam. In de rechtszaak werd beweerd dat de overheidsinstanties geen adequate beoordeling van de gezondheids- en milieueffecten hadden uitgevoerd voordat het project werd goedgekeurd en met de bouw werd begonnen.

In het eindvonnis van de rechtbank werd vastgesteld dat de overheidsinstanties zich aan de Thaise wet hadden gehouden, maar deze controversiële zaak bracht de milieueffecten van waterkracht op de Mekong onder de aandacht van het grote publiek. Onder de plaatselijke bevolking heerst nu grote bezorgdheid dat de Xayaburi-dam en andere geplande Mekong-stuwdammen de seizoensgebonden overstromingen zullen verergeren en het paaien van vissen zullen verstoren, waardoor boeren en vissers uiteindelijk van hun land en uit hun levensonderhoud zullen worden verdreven.

Stuwdammen en trekvissen gaan niet samen

Stuwdammen vormen een fysieke barrière die de vismigratie en het paaien op en neer de rivier kan tegenhouden. Tussen oktober en december van elk jaar migreren Mekong-reuzenmeervallen vanuit meren in de benedenloop van de Mekong in Vietnam stroomopwaarts naar Cambodja, Laos en Thailand, waar ze paaien.

“De meervallen zijn sterk migrerend”, legt Hogan uit. Omdat deze jaarlijkse bewegingen door het stroomgebied grotendeels ongezien zijn, heeft hij radiotelemetrie gebruikt om de migraties van volwassen meervallen door het hele riviersysteem te volgen en te monitoren. “Ze trekken aan het eind van het regenseizoen weg uit het Tonle Sap-meer en komen terecht in de hoofdstroom van de Mekong-rivier”, zegt hij. Er is weinig bekend over de terugtrek van de volwassenen, maar jonge meervallen trekken als larven de rivier af en volgen het overstromingswater om in juli en augustus Cambodja te bereiken.

Een nieuwe studie die dit jaar werd gepubliceerd, leverde nog meer bewijs dat de Mekong-reuzenmeerval een reiziger van grote klasse is, die de hele lengte van de rivier en zijn habitat gebruikt om de levenscyclus van de soort te ondersteunen. Eva Bellemain en haar collega’s bij SpyGen hebben milieu-DNA gebruikt om de bewegingen van de meerval door het hele stroomgebied te volgen.

“Milieu-DNA (eDNA) is DNA dat door een organisme in het milieu is vrijgekomen, via uitwerpselen, haar, urine, huid, geslachtscellen, enzovoort”, legt Bellemain uit. “Dit DNA kan worden geëxtraheerd uit milieumonsters zoals bodem en water” en gesequenced om de aanwezigheid van een bepaalde soort op een bepaalde plaats vast te stellen, zonder dat het dier ooit hoeft te worden gezien of gevangen.

“We hebben het DNA van de reuzenmeerval geïdentificeerd op een locatie waar de soort vermoedelijk kuit schiet op de hoofdstroom van de Mekong, vlakbij de grens tussen Noord-Thailand en Laos PDR”, legt Bellemain uit. De aanwezigheid van het DNA van de meerval daar vertelt de onderzoekers dat de vis vrij recent op die plek was.

“Helaas ligt deze plek stroomopwaarts van de eerste mainstream dam die wordt gebouwd op de benedenloop van de Mekong bij Xayaburi”, zegt ze. Het valt nog te bezien of de Mekong-reuzenmeerval in staat zal zijn om zijn migratie te voltooien en kuit te schieten zodra de Xayaburi-dam is voltooid.

De Xayaburi-dam zal de eerste zijn die stroomafwaarts van paaigebieden voor meerval wordt gebouwd, waardoor deze vis wordt afgesneden van zijn jaarlijkse migratieroute. “Zodra de dam is voltooid, kunnen we aan de hand van toekomstige eDNA-onderzoeken zien of de bekende paaiplaats stroomopwaarts van de infrastructuur nog steeds bezet is”, wat een indicatie geeft of de meerval op de een of andere manier langs de dam kan migreren, legt Bellemain uit.

Het risico voor aquatische ecosystemen

Het zijn niet alleen de reuzenmeervallen die de gevolgen zullen ondervinden van een explosie van nieuwe hydro-elektrische projecten. Van veel vissen in de Mekong wordt aangenomen dat ze migreren, en wetenschappers hebben voorspeld dat nieuwe dammen de migratieroutes van wel 100 soorten, waaronder de Mekong-reuzenmeerval, zouden kunnen blokkeren. Deze migrerende soorten zijn ook onevenredig belangrijk voor de lokale bevolking als voedsel en levensonderhoud – tot 70 procent van de commercieel belangrijke vissen in de Mekong zijn lange-afstandsmigranten.

Stuwdammen die vismigraties op de hoofdstam van de Mekong verhinderen, kunnen de vangsten in het hele stroomgebied ernstig schaden. Dergelijke gevolgen zijn reeds waargenomen in het Amazonebekken, waar dammen op de Araguaia-Tocantins-rivier in Brazilië de lange-afstandsmigratie van meerval tot staan hebben gebracht, en in verband zijn gebracht met een vermindering van de stroomafwaartse vangsten tot 70%.

Dammen hebben andere ecologische gevolgen; zij onderbreken de natuurlijke overstromingscycli en kunnen leiden tot verharding van de rivierbedding. Snelle waterstoten door dammen voeren slib en sedimenten mee die een thuis en voedselbron vormen voor waterplanten, ongewervelde dieren en vissen. Stuwdammen verstoren ook de natuurlijke stroom en de vitale verspreiding van sedimenten door riviersystemen, waardoor sedimenten zich stroomopwaarts ophopen en voedingsstoffen niet stroomafwaarts kunnen worden getransporteerd.

De door dammen veroorzaakte blokkade van sedimenten kan grote gevolgen hebben voor aquatische systemen en voor de landbouw in de benedenloop van de Mekong. Zonder de normale toevoer van voedingsstoffen uit de rivier kunnen de oogstopbrengsten dramatisch dalen, net als de opbrengst van de visserij. Dammen in de Mekong worden nu al in verband gebracht met verminderde vruchtbaarheid in de landbouw en verstoorde seizoensgebonden sedimentstroomritmes in de Mekongdelta.

De Xayaburi is slechts een van de vele dammen die het ecosysteem van de Mekong dreigen te fragmenteren en te degraderen. “Connectiviteit is een van de belangrijkste aspecten van een gezond zoetwaterecosysteem, waardoor water, voedingsstoffen en dieren zich van de ene plaats naar de andere kunnen verplaatsen”, zegt Loury van FISHBIO. Maar “er zijn duizenden barrières gebouwd in het Mekong riviersysteem die deze natuurlijke processen kunnen verstoren, en er zijn er nog veel meer gepland.”

Vooruitkijken, oplossingen vinden

De prognose voor de Mekong reuzenmeerval is “niet goed”, zegt Hogan onomwonden. “Nu de Xayaburi dam bijna voltooid is, is de voornaamste hoop voor de reuzenmeerval dat ze hun levenscyclus kunnen voltooien in een gefragmenteerde rivier. Als ze dat niet kunnen, dan zullen ze in het wild uitsterven”.

Maar er zijn misschien manieren waarop trekvissen de dammen kunnen overleven. Sommige ingenieurs denken dat het mogelijk is de waterkracht van rivieren als de Mekong te benutten zonder de cycli van voedingsstoffen en trekvissen te verstoren.

Met dat in gedachten zijn er vistrappen geïnstalleerd op enkele van de nieuwere dammen van de Mekong, waaronder Xayaburi, om migrerende vissen te helpen de uitdaging aan te gaan om langs een 33 meter hoge dam (meer dan 100 voet) te komen. De voorstanders van de Xayaburi dam beweren dat deze “vistrappen” migrerende soorten in staat zullen stellen veilig stroomopwaarts en stroomafwaarts te reizen.

Maar hoewel vistrappen in Noord-Amerika enig succes hebben gehad, tonen studies aan dat zij slechts effectief zijn voor sommige soorten, en vooral ineffectief zijn voor traag zwemmende vissen. In Thailand werd bij de Pak Mun-dam een vistrap aangelegd om vissen in staat te stellen de Mun-rivier in te trekken. De vistrap was volstrekt ondoeltreffend, en nog geen tien jaar na de voltooiing van de dam leidde een succesvolle campagne ertoe dat de regering de damdeuren permanent opende om de visserij te beschermen.

“Het is niet mogelijk een dam te bouwen die geen gevolgen heeft voor het ecosysteem”, verklaart Tom Wild, een postdoctoraal onderzoeker op het gebied van civiele techniek en milieukunde aan de Cornell University. “In een stroomgebied als de Mekong, waar het menselijk welzijn zo nauw verbonden is met de gezondheid en productiviteit van de rivier”, zegt Wild, “is het des te belangrijker … om dammen te identificeren die enig evenwicht bieden” tussen de groeiende vraag naar energie en de behoefte aan een gezond, functionerend ecosysteem.

Wild maakt deel uit van een team van het Natural Heritage Institute dat in samenwerking met de nationale regering van Cambodja werkt aan de ontwikkeling van “een ecosysteem-energiebalans voor de Sambor-dam”. Dit Cambodjaanse project, dat zich momenteel in de planningsfase bevindt, zal de verst stroomafwaarts gelegen dam zijn die is voorgesteld voor de hoofdstam van de Mekong – waardoor de waarschijnlijke gevolgen voor vismigratie en sedimentverplaatsing bijzonder belangrijk zijn voor de algehele gezondheid van de rivier.

“De Sambor-dam zou bovenop een van ’s werelds grootste vismigratiecorridors komen te liggen en zou de laatste dam zijn die stroomopwaarts van een van ’s werelds meest productieve meren en de Vietnam-delta zou worden gebouwd”, aldus Wild.

“Ons werk is erop gericht alternatieve damlocaties, -ontwerpen en -beleid voor de Sambor Dam te identificeren die de stromen van water, sediment en vis door en/of rond de dam aanzienlijk zouden kunnen verbeteren”, legt hij uit.

Dit is “een immense uitdaging”, erkent Wild, die een nieuwe manier van denken over damontwerp vereist. Kleinere dammen met migratiekanalen kunnen ervoor zorgen dat vissen langs een dam kunnen komen. Het team onderzoekt ook de haalbaarheid van turbines die de vissterfte aanzienlijk kunnen verminderen, en radiale poorten die een sedimentstroom mogelijk maken.

“Om ernstige gevolgen voor de visserij te voorkomen, moet fundamenteel anders worden nagedacht over de manier waarop dammen worden gesitueerd, ontworpen en geëxploiteerd”, aldus Wild. Het belangrijkste is dat deze overwegingen vanaf het begin van het planningsproces worden meegenomen, voordat de locatie en het ontwerp van een hydro-elektrisch project zijn gekozen.

Wild hoopt dat Sambor een succesverhaal kan worden dat de weg wijst naar alternatieve infrastructuur voor rivierbekkens die de gezondheid en productiviteit van ecosystemen in stand houdt. “De lessen die hieruit kunnen worden getrokken, kunnen worden toegepast op andere locaties in de Mekong en in andere stroomgebieden waar de ontwikkeling van intensieve en alomtegenwoordige hydro-elektrische dammen wordt overwogen”, zegt hij.

Too little, too late?

De nieuwe inspanningen op het gebied van dambouw en -locatie kunnen echter niet snel genoeg komen voor de Mekong-reuzenmeerval.

Beschermers werken hard om het beste te maken van een slechte situatie voor de soort. De Internationale Unie voor het behoud van de natuur (IUCN) heeft, samen met FISHBIO en het Wereld Natuur Fonds (WWF), nauw samengewerkt met het Departement van Veeteelt en Visserij in Laos en met de plaatselijke gemeenschappen, om een reeks beschermde visgebieden (FCZ’s) in de hele Mekong te ontwikkelen. Er zijn nu ongeveer 1.000 aangewezen FCZ’s in het hele land, gebieden die volledig voor de visserij gesloten zijn. De hoop is dat deze sluitingen de vispopulaties in staat zullen stellen zich te herstellen en vitale paaigebieden zullen beschermen.

De politieke opinie in delen van Zuidoost-Azië begint ook te veranderen, en regeringsfunctionarissen krijgen steeds meer oog voor de verwoestende veranderingen waarmee de mensen van de Mekong worden geconfronteerd. Eerder dit jaar kondigde de Vietnamese regering het Mekong Deltaplan aan – een realistische langetermijnstrategie om mensen die afhankelijk zijn van de Mekong-delta te helpen omgaan met de onvermijdelijke veranderingen door stroomopwaartse dammen en klimaatgerelateerde zeespiegelstijging.

Beschermers zeggen dat de Mekong-reuzenmeerval het potentieel heeft om de Panda van de Mekong-rivier te worden, een poster-kind voor een van de belangrijkste ecosystemen op aarde. “De is afhankelijk van een gezond, functionerend riviersysteem om te overleven, dus inspanningen om de Mekong-reuzenmeerval te behouden zouden ook ten goede komen aan vele andere soorten”, stelt Loury. “De Mekong-reuzenmeerval is als een ambassadeur die de aandacht kan vestigen op deze belangrijke zoetwaterecosystemen”.

“De reuzenmeerval heeft ook een grote culturele betekenis voor sommige lokale culturen”, voegt ze eraan toe. “Historisch gezien was het oogsten van een grote vis van deze omvang een daad die samenwerking vereiste en de gemeenschap samenbracht.”

Een ander initiatief, het Living Mekong Program van het WWF, werkt samen met de Mekong River Commission en de Aziatische Ontwikkelingsbank aan de tenuitvoerlegging van beleid om zoetwaterhabitats te beschermen en ervoor te zorgen dat de aquatische ecosystemen die de lokale gemeenschappen nodig hebben, in stand worden gehouden.

Monitoring zal ook een belangrijk onderdeel vormen van de Mekong-reuzenmeervalbehoudspuzzel. Nieuwe technieken voor het onderzoeken van milieu-DNA zouden grootschalige monitoring haalbaarder kunnen maken. Zo zou “eDNA-bemonstering kunnen worden gebruikt om de instandhoudingszones voor vissen te monitoren”, legt Bellemain uit, en tevens basisgegevens kunnen opleveren over de biodiversiteit van de Mekong-rivier. “Dergelijke multispeciesbenaderingen hebben de extra capaciteit om zeldzame en geheimzinnige soorten op te sporen”, zegt zij.

Zo veelbelovend als deze pogingen tot instandhouding mogen klinken, de infrastructuurplannen voor de Mekong lijken niet te stuiten en zullen waarschijnlijk ernstige schade toebrengen aan aquatische habitats en aan migrerende vissoorten. Als grote projecten – zoals de Xayaburi-dam die al in aanbouw is – belangrijke migratieroutes volledig blokkeren, is het uitsterven van de Mekong-reuzenmeerval misschien niet ver weg.

Terwijl natuurbeschermers worstelen om te reageren op elk nieuw voorstel voor een dam, dreigt de enorme snelheid en omvang van de ontwikkeling in het Mekong-bekken de grootste zoetwatervis ter wereld in de vergetelheid te storten.