Het jaar was 1993. Op slechts kilometers afstand van het drukke stadscentrum van Ciudad Juarez, Mexico, werden in de woestijn de gehavende lijken van jonge meisjes en vrouwen gevonden; ze waren weggegooid als vuilnis na gewelddadige mishandeling en misbruik. Verwijdering was gewoon een bijzaak voor hun daders.
Tragisch genoeg zijn er duizend verhalen zoals dit. Door de jaren heen heeft Mexico van alles gezien: vrouwen neergestoken, gevild, van hun ingewanden ontdaan, verkracht en vermoord. Kleine meisjes zijn op klaarlichte dag ontvoerd uit hun kleuterschool, lijken zijn vaak in kanalen gedumpt, en soms eindigt het onderzoek met het melden van een verdwijning. Meisjes van drie jaar en vrouwen van 74 jaar worden vaak misbruikt en vermoord door mannen in hun omgeving. In de komende tien minuten zullen ongeveer drie vrouwen in Mexico het slachtoffer zijn geworden van misbruik. Aan het eind van de dag zullen tien vrouwenmoorden plaatsvinden.
De term femicide is geen moord op diegenen die toevallig vrouw zijn, maar eerder op vrouwen die systematisch worden vermoord om het feit dat ze vrouw zijn. Ingrid, Nancy, Susana, Noelia, Laura, Malena, Adriana, Isabel, Yuritzi, Luz zijn slechts een paar namen in een lange lijst van slachtoffers. Een cultuur van geweld kan niet van de ene dag op de andere veranderen, zelfs niet als de wet dat plotseling zou doen. Hoe heeft deze cultuur zich dan kunnen ontwikkelen?
Geschiedenis en genderrollen
De oorzaken van gendergeweld zijn zo veel complexer dan eenvoudige biologie, en er is zeker geen enkelvoudige verklaring. Er is zeker geen eenduidige verklaring. Integendeel, een verscheidenheid van factoren heeft zich op elkaar gestapeld. Sommige historici wijzen La Conquista, waarbij Spaanse kolonisten zoals Hernán Cortes en zijn veroveraars het Amerikaanse continent binnenkwamen en inheemse vrouwen verkrachtten, aan als het begin van een cultuur van gendergeweld. La Conquista creëerde “mestiezen” of mensen met een gedeelde Spaanse en inheemse afstamming. Psychologen suggereren dat “mestizaje” een toestand creëert waarin mestiezen ” hun Spaanse vader en hun Indiaanse moeder verachten”.
Voor de meeste historici bestaat er echter weinig twijfel over dat het seksisme in Latijns-Amerika werd versterkt door de Europese kolonisatie. In het Franse Burgerlijk Wetboek, dat de inspiratiebron vormde voor een groot deel van het vroege Mexicaanse recht, werden vrouwen in alle aspecten van het leven, van het recht tot de financiën, als afhankelijk van de man beschouwd. In navolging van Europese denkers uit die tijd was de algemene consensus in Mexico dat vrouwen meer geschikt waren voor de huiselijke sfeer dan mannen, die geboren waren om als onafhankelijke agenten te denken en te handelen.
Daaruit ontstond in Latijns-Amerika het machismo. Machismo, vergelijkbaar met toxische mannelijkheid, is het geheel van idealen en overtuigingen die de notie ondersteunen dat mannen superieur zijn aan vrouwen. Mannen nemen een dominante rol in de samenleving aan waarin zij weinig zwakte mogen tonen en de kwetsbaren moeten beschermen, meestal door controle over vrouwen uit te oefenen. Hierdoor worden vrouwen al generaties lang gedwongen tot meer onderdanige rollen in de samenleving. Carmen Contreras, een onderzoeker van het Instituto Mexicano de Investigación de Familia y Población (IMIFAP), legt uit dat machismo de weg heeft vrijgemaakt voor discriminatie op grond van geslacht, wat resulteert in ongelijkheden in kansen vanaf jonge leeftijd. Deze ongelijkheid strekt zich uit van onderwijs tot arbeid, en zelfs tot een scheve vrouwelijke vertegenwoordiging in de kunst, waar sterke vrouwelijke personages vaak afwezig zijn in films.
De frustratie over machismo komt tot uiting in La Revuelta, de eerste feministische krant in Mexico, die schrijft: “De onderdrukking van vrouwen wordt beschouwd als een secundair, ondergeschikt probleem dat ‘pas na sociale verandering zal worden opgelost. De beweging ontstond… uit de ontgoocheling, de ontevredenheid, de frustratie die wij, als vrouwen, ervaren in het isolement van het dagelijks leven, ontstond de behoefte om ons te verenigen met andere vrouwen, aanvankelijk misschien als puur instinct.”
Ondanks de strijd van feministen zijn er nog steeds tastbare ongelijkheden tussen mannen en vrouwen in Mexico. Tot op de dag van vandaag hebben 30 procent meer mannen een leidinggevende functie dan vrouwen; vrouwen besteden gemiddeld 40 uur per week aan huishoudelijke taken, terwijl mannen daar slechts ongeveer 10 uur aan besteden; en 75 procent van de mannen geeft aan het hoofd van het huishouden te zijn. Ondanks de recente stappen in de richting van meer economische gelijkheid, zoals Mercedes Olivera uitlegt, “groeit de Mexicaanse economie, maar neemt de veiligheid van vrouwen bijna loodrecht daarop af.” Misschien is de recente toename van geweld tegen vrouwen een culturele tegenreactie op de gelijkmakende krachten in andere domeinen van het leven, zoals de economie.
Modern Times
Gelijkendiscriminatie en gendergeweld zijn verschillend, maar ze voeden zich met elkaar. Terwijl genderongelijkheid al sinds mensenheugenis bestaat, neemt het aantal gevallen van gendergeweld in Mexico pas sinds 2006 toe.
De oorzaak van het recente bloedbad, zoals het door sommige waarnemers is genoemd, ligt dieper dan de gendernormen. De maatschappelijke structuur in Mexico vereist dat vrouwen bescherming zoeken bij de mensen die geweld tegen hen plegen, zoals hun politiemacht en de staat, waardoor veiligheid voor vrouwen een tweesnijdend zwaard is. Deze behoefte aan veiligheid wordt nog versterkt door de escalatie van de Mexicaanse drugsoorlog, waarvan de opkomst perfect samenvalt met een toename van het geweld tussen mannen en vrouwen in Mexico. Corruptie, geld en narcopolitiek zijn fundamentele drijfveren achter het geweld, dat alleen al in de afgelopen vier jaar met 236 procent is toegenomen.
Corruptie en narcopolitiek
De toename van geweld tegen vrouwen viel samen met een toename van andere vormen van geweld, met name geweld dat in verband wordt gebracht met drugskartels. Ciudad Juarez bijvoorbeeld, de stad waar in 1993 de verschrikkelijke moorden plaatsvonden, is ook de stad waar het drugskartel van Juarez gedurende ongeveer 25 jaar het merendeel van zijn narco-operaties, witwasoperaties en moorden heeft uitgevoerd. Juarez speelt een essentiële rol in de “Gouden Driehoek”, waar de staten Chihuahua, Durango en Sinaloa zich bezighouden met enorme drugsproductie en -handel, die niet alleen de Mexicaanse economie voeden, maar ook de drugsoorlogen en -verslaving over de hele wereld.
De pogingen om het kartelgerelateerde geweld terug te dringen zijn mislukt. Een van de redenen is dat lokale overheden vaak een oogje dichtknijpen voor drugsoperaties (of deze zelfs beschermen) in ruil voor aanzienlijke maar clandestiene geldbedragen. Er zijn berichten dat het Sinaloa-kartel het leger omkoopt en de handen van wetshandhavers gebruikt. In een beroemd proces gaf Manuel Fierro-Mendez, een politieagent in Juarez met banden met plaatselijke drugskartels, toe dat er een belangrijke connectie was tussen de kartels en plaatselijke overheden. Hij beweerde ook dat bijna elke persoon in zijn eenheid en elke eenheid die hij kende er ook in verwikkeld was.
De elites die Mexico regeren beweren soms dat “het geweld dat Ciudad Juárez verwoest, een positief resultaat is van de oorlog van de regering tegen de georganiseerde misdaad.” Het geweld wordt gezien als een teken dat de gewelddadige acties die de regering onderneemt om een einde te maken aan de drugshandel werken. Het oorzakelijk verband tussen de twee is echter op zijn best zwak: ten tijde van het presidentschap van Peña Nieto, waar een aantal van de meest passieve in plaats van meedogenloze beleidsmaatregelen en houdingen tegen de misdaad werden gevolgd, brak het land records op het gebied van moord, geweld en misdaad. Desondanks is de staat – die zwaar is besmet met en vergiftigd door geld, verslaving en corruptie – geweld blijven gebruiken in zijn oorlog tegen de kartels, wat ongetwijfeld heeft geleid tot meer gendergeweld.
Vorderingen in het Congres
Verbazingwekkend genoeg heeft Mexico, ondanks dit geweld, een van de meest progressieve grondwetten ter wereld met betrekking tot gender en loopt het ook voorop in de wereld met veel feministisch beleid. Vrouwen van de Verenigde Naties feliciteerden Mexico met zijn historische grondwetshervorming van 2014, waar ze “politieke partijen mandateerden om genderpariteit in hun kandidaturen te waarborgen.” 2018 werd in Mexico uitgeroepen tot “Het jaar van de vrouw” omdat vrouwelijke leden van het Congres voor de allereerste keer meer dan 40 procent bedroegen. Terwijl de vertegenwoordiging van vrouwen in de politiek is toegenomen, naast andere feministische organisaties, is gendergeweld nog steeds blijven bestaan. De afgelopen twaalf jaar is het geweld tegen vrouwen elk jaar massaal toegenomen. Alleen al in de afgelopen vijf jaar is het aantal vrouwenmoorden met 137 procent gestegen, vier keer zoveel als het aantal moorden. Zijn dit de kartels die terugvechten? Een gebroken regering? Jaren van intergenerationeel misbruik dat de statistieken inhaalt?
Fouten in het gerechtelijk systeem van Mexico
Hoewel er niet één antwoord is, is een belangrijk probleem zeker dat daders het gevoel hebben dat ze weg kunnen komen met hun misdaden. In Mexico zijn 93 procent van alle verdachten van gendergeweld mannen. In Latijns-Amerika is één op de drie vrouwen tijdens haar leven slachtoffer geweest van gendergeweld. In Mexico is dit aantal echter twee op de drie vrouwen. Ondanks het enorme aantal potentiële zaken, kiezen maar weinig vrouwen ervoor om naar het rechtssysteem te stappen: 98 procent van alle gendergerelateerde moorden, meestal vrouwenmoorden, wordt niet vervolgd.
Ondanks deze verontrustende signalen knijpen veel politici een oogje dicht. President Andres Manuel Lopez-Obrador beweert dat gendergeweld het gevolg is van “neoliberaal beleid” en dat het stijgende aantal vrouwenmoorden slechts “deel uitmaakt van een gigantisch rechts complot tegen hem”. Deze retoriek dient alleen om betekenisvolle verandering te omzeilen, zoals de Verenigde Naties hebben betoogd.
Na een feministisch protest in februari 2020 vroeg Obrador feministen niet te demonstreren omdat de regering al hard werkt aan het uitbannen van vrouwenmoorden. Beatriz Belmont, studente internationale betrekkingen aan het Instituto Tecnologico Autonomo de Mexico (ITAM), reageerde met “Als het vernielen van monumenten ervoor zorgt dat de autoriteiten naar ons kijken en naar onze eisen luisteren, dan zullen we dat blijven doen, is onaanvaardbaar en niet passend voor iemand die als nationaal leider zou moeten optreden.”
Toekomstige stappen
In maart 2020 overspoelden miljoenen vrouwen en mannen de straten rond de Angel de la Independencia in Mexico-Stad. Een paar dagen na de mars weigerden miljoenen vrouwen naar hun werk te gaan als onderdeel van het protest #UnDiaSinNosotras, of #ADayWithoutUs. Bovendien sloten ook lokale, staats- en federale regeringsfunctionarissen zich aan bij de verschillende protesten. Deze bewegingen bouwen voort op #NiUnaMenos om aan te geven dat zelfs niet één vrouwenmoord meer zal worden getolereerd. Ze geven degenen die het zwijgen wordt opgelegd een stem. Ze veranderen de manier waarop we vrouwen in Mexico zien en dagen uit tot onvoldoende actie.
Verandering is langzaam en moeilijk, en zelfs nu Mexico feministische vooruitgang boekt op andere gebieden, blijven de problemen met gendergeweld bestaan. Maar er is nu een momentum voor serieuze gesprekken over gendergeweld in Mexico, voor een heroverweging van de Mexicaanse drugsoorlog, voor gerechtelijke hervormingen en voor het ter verantwoording roepen van politici.