Is het coronavirus aan het muteren? Ja. Maar hier is waarom je niet in paniek hoeft te raken

In romans en films muteren besmettelijke ziekteverwekkers en worden onvermijdelijk gevaarlijker. In de blockbustermovie Contagion, bijvoorbeeld, krijgt een dodelijk virus een mutatie in Afrika waardoor het wereldwijde dodental in slechts enkele dagen stijgt.

De werkelijkheid is echter veel minder theatraal.

De afgelopen maanden hebben enkele onderzoeksgroepen beweerd nieuwe stammen van het coronavirus, SARS-CoV-2 genaamd, te hebben geïdentificeerd, dat mensen over de hele wereld infecteert. Dat klinkt beangstigend. Maar niet alleen is het soms moeilijk te bepalen of een verandering een “nieuwe stam” is, van geen van de gerapporteerde veranderingen aan het virus is aangetoond dat ze het virus gevaarlijker maken.

Dit heeft geleid tot grote verwarring bij het grote publiek. Telkens wanneer dergelijke studies aan het licht komen, ontstaat angst en haasten virusdeskundigen zich om uit te leggen dat veranderingen in de genetische blauwdruk van een virus, of het genoom, voortdurend voorkomen. Het coronavirus is geen uitzondering.

“In feite betekent het gewoon dat het normaal is,” zegt Kari Debbink, een viroloog aan de Bowie State Universiteit in Maryland. “We verwachten dat virussen evolueren. Maar niet al die mutaties zijn zinvol.”

Hier leest u wat het betekent om mutaties te vinden in het nieuwe coronavirus, en welk bewijs er nodig is om daadwerkelijk een rode vlag te hijsen.

Vooropgesteld, een mutatie is slechts een verandering

Merendeel van de tijd doen mutaties helemaal niets met een virus.

Virussen zijn simpelweg eiwitomhulsels die ofwel DNA ofwel RNA bevatten als hun genetisch materiaal. In het geval van SARS-CoV-2, is het RNA. De bouwstenen van RNA, nucleotiden genaamd, zijn gerangschikt in tripletten, codons genaamd. Deze nucleotidetrio’s vormen de code voor de bouw van aminozuren, waaruit de eiwitten van het virus zijn opgebouwd. Een mutatie is een verandering in een van deze nucleotiden in het genetisch materiaal van het virus – in het geval van SARS-CoV-2 een van ongeveer 30.000 nucleotiden.

Soms is een mutatie in een triplet stil, wat betekent dat het codon nog steeds codeert voor hetzelfde aminozuur. Maar zelfs wanneer een aminozuur verandert, is het mogelijk dat het virus zich niet op een duidelijk andere manier gedraagt. Sommige mutaties kunnen ook disfunctionele virussen voortbrengen die als gevolg daarvan snel verdwijnen.

En in feite kunnen deze veranderingen nuttig zijn als het gaat om het traceren van de weg van het virus over de hele wereld, iets waar onderzoekers al mee bezig zijn sinds deskundigen uit China in januari de eerste genetische sequentie van het coronavirus vrijgaven (SN: 13/2/20). Wetenschappers kunnen het RNA van het virus ontcijferen of sequensen om veranderingen te volgen naarmate het meer mensen besmet. Ze kunnen dan nagaan waar en hoe het coronavirus zich verspreidt in een populatie, en controleren op verdere veranderingen in de genetica.

Epidemiologen zijn geïnteresseerd in het volgen van mutaties, zelfs als ze het eiwit niet veranderen, zegt Emma Hodcroft, een moleculair epidemioloog aan de Universiteit van Basel in Zwitserland. “Maar dat betekent niet dat het een nieuwe stam is of dat het een virus is dat zich anders gedraagt.”

Een nieuwe ‘virusstam’ betekent niet veel

De term ‘virusstam’ wordt “door de meeste wetenschappers erg losjes gebruikt”, zegt Hodcroft. “Er is niet echt een strikte definitie van het woord ‘stam’,” vooral wanneer het over virussen gaat. Experts kunnen gewoon verwijzen naar virussen die genetisch niet identiek zijn – bijna zoals het bespreken van verschillende mensen.

Virussen veranderen altijd. Wanneer een virus een cel infecteert, begint het kopieën te maken van zijn genetische instructies. De meeste virussen beschikken niet over de noodzakelijke hulpmiddelen om elke RNA-streng op fouten te controleren, zodat het proces foutgevoelig is en de verschillen in de loop van de tijd toenemen.

Coronavirussen zoals SARS-CoV-2 beschikken daarentegen wel over een enzym voor proeflezen – een zeldzaamheid voor RNA-virussen. Maar dat betekent niet dat hun genomen geen fouten hebben. Veranderingen stapelen zich nog steeds op, alleen langzamer dan bij andere RNA-virussen zoals influenza. “Stammen’, ‘varianten’ of ‘stammen’ zijn termen die onderzoekers kunnen gebruiken om virussen met identieke of nauw verwante RNA-reeksen te beschrijven.

Maar voor het grote publiek wordt een woord als “stam” vaak geïnterpreteerd als een geheel nieuwe plaag. “Ik denk dat het gebruik van de term ‘stam’ niet veel meer doet dan paniek zaaien”, zegt Jeremy Luban, een viroloog aan de University of Massachusetts Medical School in Worcester. “Het raakt niet echt aan waar het om gaat.”

De meeste mutaties zijn niet gevaarlijk

Een mutatie kan een virus op een aantal manieren beïnvloeden, maar alleen bepaalde soorten mutaties kunnen het virus gevaarlijker maken voor mensen. Misschien beschermt de verandering het virus tegen het immuunsysteem, of maakt het het virus resistent tegen behandelingen. Mutaties zouden ook kunnen veranderen hoe gemakkelijk het virus zich onder mensen verspreidt of verschuivingen in de ernst van de ziekte kunnen veroorzaken.

Gelukkig zijn zulke mutaties zeldzaam. Helaas kunnen ze moeilijk te identificeren zijn.

In een voorstudie die op 5 mei op bioRxiv.org is gepubliceerd, is bijvoorbeeld een mutatie gevonden in de SARS-CoV-2 spike, een eiwit aan de buitenkant van het coronavirus waarmee het in cellen kan inbreken. Deze nieuwe variant wordt nu vaker aangetroffen op plaatsen als Europa en de Verenigde Staten dan de oorspronkelijke vorm van het coronavirus. Dat kan betekenen dat de verandering het virus overdraagbaarder maakt, concludeerden de auteurs. Maar in de studie ontbraken laboratoriumexperimenten om de bewering te ondersteunen.

Andere verklaringen zouden het patroon ook kunnen verklaren. De SARS-CoV-2-variant met de mutatie kan in bepaalde regio’s terecht zijn gekomen door willekeurig toeval – een persoon die besmet was met een virus met de nieuwe mutatie stapte toevallig in een vliegtuig – en heeft misschien niets te maken met het virus zelf. De studie leverde niet genoeg bewijs om een onderscheid te maken tussen de mogelijkheden.

“Wat ik denk dat potentieel verwarrend is geweest voor mensen is dat we kijken naar dit zeer normale proces van overdracht en mutatie dat in real time gebeurt,” zegt Louise Moncla, een evolutionair epidemioloog aan het Fred Hutchinson Cancer Research Center in Seattle. “En er is een echt verlangen om te begrijpen of deze mutaties een functioneel verschil hebben.

‘Haal diep adem’, zeggen deskundigen, en verwacht mutaties

Om te begrijpen of een enkele mutatie verandert hoe het virus werkt, “zal het niet slechts één experiment zijn”, zegt Bowie State viroloog Debbink. “Er is veel onderzoek voor nodig.”

Naast het onderzoeken van genetische sequenties van virussen van coronaviruspatiënten over de hele wereld,zullen onderzoekers ook vertrouwen op studies in laboratoriumgekweekte cellen of dieren. Dergelijke studies kunnen helpen om vast te stellen of virussen met bepaalde mutaties zich anders gedragen. Concurrentie-experimenten – waarbij twee verschillende virussen worden gemengd in cellen in een schaal of worden gebruikt om een dier te infecteren – kunnen wetenschappers helpen erachter te komen welke variant succesvoller is in het maken van kopieën van zichzelf, met andere woorden, welke variant “wint”.

Andere soorten tests zouden kunnen uitwijzen of mutaties in het spike-eiwit van het coronavirus veranderen hoe sterk het zich hecht aan het eiwit op menselijke cellen dat het mogelijk maakt om in de cellen te komen, zegt viroloogLuban (SN: 2/3/20), of dat veranderingen veranderen hoe gemakkelijk het virus in een cel komt na binding.

Maar laboratoriumresultaten geven misschien ook niet het volledige beeld. “Het feit dat iets in een cel anders is, wil nog niet zeggen dat het ook anders is als je het opschaalt naar het hele menselijk lichaam”, zegt Hodcroft. “Aan het eind van de dag heb je dierstudies of echt goede menselijke gegevens nodig.”

Deze studies kosten tijd. Ondertussen zullen er in de komende maanden gegarandeerd meer coronavirusmutaties opduiken – en deskundigen zullen ze blijven opsporen.

“De gegevens zullen ons vertellen of we ons zorgen moeten maken, en op welke manier we ons zorgen moeten maken,” zegt Moncla. “Iedereen moet diep ademhalen en beseffen dat dit precies is wat we altijd hebben verwacht, en dat we ons niet per se zorgen hoeven te maken.”