Het boek dat een wereldwijde angst voor overbevolking aanwakkerde

Aan het begin van 1968 was Paul Ehrlich entomoloog aan de Stanford University, bij zijn vakgenoten bekend om zijn baanbrekende studies over de co-evolutie van bloeiende planten en vlinders, maar vrijwel onbekend bij de doorsnee burger. Dat stond op het punt te veranderen. In mei bracht Ehrlich een snel geschreven, goedkoop gebonden paperback uit, The Population Bomb. Aanvankelijk werd het genegeerd. Maar na verloop van tijd zou Ehrlich’s traktaat miljoenen exemplaren verkopen en van de auteur een beroemdheid maken. Het zou een van de meest invloedrijke boeken van de 20e eeuw worden – en een van de meest fel aangevallen boeken.

De eerste zin zette de toon: “De strijd om de hele mensheid te voeden is voorbij.” En de mensheid had verloren. In de jaren zeventig, beloofde het boek, “zullen honderden miljoenen mensen omkomen van de honger.” Wat de mensen ook doen, “niets kan een aanzienlijke toename van het sterftecijfer in de wereld voorkomen.”

gepubliceerd in een tijd van enorme conflicten en sociale onrust, betoogde Ehrlich’s boek dat veel van de meest alarmerende gebeurtenissen van de dag een enkele, onderliggende oorzaak hadden: Te veel mensen, opeengepakt in te krappe ruimtes, die te veel van de aarde nemen. Tenzij de mensheid haar aantal terugdringt – en dat zou snel gebeuren – zouden wij allen geconfronteerd worden met “massale verhongering” op “een stervende planeet.”

Ehrlich, nu 85, vertelde me onlangs dat de belangrijkste bijdrage van het boek was om bevolkingsbeperking “aanvaardbaar” te maken als “een onderwerp om over te debatteren.” Maar het boek deed veel meer dan dat. Het gaf een enorme impuls aan de ontluikende milieubeweging en voedde een anti-bevolkingsgroei kruistocht die leidde tot schendingen van de mensenrechten over de hele wereld.

Geboren in 1932, werd Ehrlich opgevoed in een lommerrijke stad in New Jersey. Zijn jeugdliefde voor de natuur groeide uit tot een fascinatie voor het verzamelen van insecten, vooral vlinders. Ehrlich, een eenling en even vroegrijp als assertief, publiceerde al in zijn tienerjaren artikelen in plaatselijke entomologische tijdschriften. Zelfs toen was hij al verbijsterd over de achteruitgang van het milieu. De insecticide DDT doodde zijn geliefde vlinders, en de snelle ontwikkeling van de voorsteden vernietigde hun leefgebied.

Toen Ehrlich aan de Universiteit van Pennsylvania ging studeren raakte hij bevriend met een aantal ouderejaars die onder de indruk waren van zijn weigering om de eerstejaars muts te dragen, toen een vernederende traditie. Omdat hij geen lid wilde worden van een studentenvereniging – een andere gewoonte aan de universiteit – huurdehrlich een huis met zijn vrienden. Ze gaven interessante boeken door, waaronder Road to Survival, van William Vogt. Gepubliceerd in 1948, was het een vroege waarschuwing voor de gevaren van overbevolking. Wij zijn onderworpen aan dezelfde biologische wetten als elke andere soort, zei Vogt. Als een soort zijn bronnen uitput, gaat hij ten onder. Homo sapiens is een soort die dat vreselijke lot snel nadert. Samen met zijn eigen waarnemingen vormde het boek van Vogt Ehrlichs ideeën over ecologie en populatiestudies.

Ehrlich promoveerde in 1957 aan de Universiteit van Kansas en schreef zijn proefschrift over “The Morphology, Phylogeny and Higher Classification of the Butterflies.” Al snel werd hij aangenomen door de biologie-afdeling van Stanford University, en in zijn colleges presenteerde hij zijn ideeën over bevolking en milieu. Studenten, aangetrokken door zijn charisma, noemden Ehrlich aan hun ouders. Hij werd uitgenodigd om te spreken voor alumni groepen, waardoor hij voor een groter publiek kwam te staan, en vervolgens voor lokale radioprogramma’s. David Brower, uitvoerend directeur van de Sierra Club, vroeg hem in allerijl een boek te schrijven, in de hoop – “naïef”, zegt Ehrlich – de presidentsverkiezingen van 1968 te beïnvloeden. Ehrlich en zijn vrouw Anne, die veel van zijn meer dan 40 boeken zou herschrijven, produceerden de eerste versie van The Population Bomb in ongeveer drie weken, gebaseerd op zijn aantekeningen bij lezingen. Alleen zijn naam stond op de omslag, vertelde Ehrlich, omdat zijn uitgever zei: “Boeken met één auteur krijgen veel meer aandacht dan boeken met twee auteurs… en ik was in die tijd zo dom om daar in mee te gaan.”

Hoewel Brower het boek een “eersteklas strijdkraampje” vond, heeft geen enkele grote krant het vier maanden lang gerecenseerd. De New York Times gaf er bijna een jaar na verschijning één alinea over. Toch promootte Ehrlich het onophoudelijk, zijn boodschap verkondigend op tientallen of zelfs honderden evenementen.

In februari 1970 betaalde Ehrlich’s werk zich eindelijk uit: Hij werd uitgenodigd voor NBC’s “Tonight Show.” Johnny Carson, de komiek-presentator, was huiverig voor serieuze gasten zoals universiteitsprofessoren, omdat hij vreesde dat ze hoogdravend, saai en ondoorzichtig zouden zijn. Ehrlich bleek vriendelijk, geestig en bot te zijn. Duizenden brieven stroomden binnen na zijn optreden, waardoor het netwerk versteld stond. De Populatie Bom schoot omhoog in de bestseller lijsten. Carson nodigde Ehrlich opnieuw uit in april, net voor de eerste Dag van de Aarde. Meer dan een uur lang sprak hij over bevolking en ecologie, over geboortebeperking en sterilisatie, voor een publiek van tientallen miljoenen. Daarna keerde Ehrlich nog vele malen terug in de show.

Ehrlich zei dat hij en Anne “het boek Population, Resources, and Environment hadden willen noemen, omdat het niet alleen over bevolking gaat.” Maar hun uitgever en Brower vonden dit te zwaarwichtig en vroegen Hugh Moore, een zakenman-activist die een pamflet had geschreven met de titel “De Bevolkingsbom”, of zij zijn titel mochten lenen. Ehrlich stemde aarzelend toe. “We haatten de titel,” zegt hij nu. Het “hing me op als de bevolkingsbommenlegger.” Toch erkent hij dat de titel “werkte”, in die zin dat hij de aandacht trok.

Het boek werd heftig gehekeld, velen gericht op Ehrlich’s ogenschijnlijke beslissing – benadrukt door de titel – om zich te concentreren op het aantal mensen als de oorzaak van milieuproblemen, in plaats van op de totale consumptie. Het aantal mensen, zeiden de critici, doet er veel minder toe dan wat mensen doen. Bevolking op zich is niet de oorzaak van de wereldproblemen. De reden hiervoor, aldus Ehrlichs tegenstanders, is dat mensen niet fungibel zijn – de impact van iemand die een bepaald soort leven leidt is totaal verschillend van die van iemand anders die een ander soort leven leidt.

Kijk eens naar de openingsscène van De bevolkingsbom. Het beschrijft een taxirit die Ehrlich en zijn familie meemaakten in Delhi. In de “antieke taxi”, waarvan de stoelen “vol vlooien zaten”, reden de Ehrlichs een “overvolle sloppenwijk” binnen.

De straten leken vol mensen te zitten. Mensen aten, mensen wasten, mensen sliepen. Mensen die elkaar bezochten, ruzie maakten en schreeuwden. Mensen staken hun handen door het taxiraampje, bedelend. Mensen poepen en urineren. Mensen klampen zich vast aan bussen. Mensen die dieren hoeden. Mensen, mensen, mensen, mensen… Sinds die nacht ken ik het gevoel van overbevolking.

De Ehrlichs maakten de taxirit in 1966. Hoeveel mensen woonden er toen in Delhi? Iets meer dan 2,8 miljoen, volgens de Verenigde Naties. Ter vergelijking, de bevolking van Parijs was in 1966 ongeveer 8 miljoen. Hoe zorgvuldig men de archieven ook doorzoekt, het is niet gemakkelijk om alarmerende uitingen te vinden over hoe de Champs-Élysées “bruiste van de mensen”. In plaats daarvan was Parijs in 1966 een embleem van elegantie en raffinement.

Delhi was overbevolkt, en zou blijven groeien. In 1975 telde de stad 4,4 miljoen mensen – een toename van 50 procent in een decennium. Waarom? “Niet door geboorten,” zegt Sunita Narain, hoofd van het Centrum voor Wetenschap en Milieu, een denktank in Delhi. In plaats daarvan, zegt ze, was de overgrote meerderheid van de nieuwe mensen in Delhi toen migranten uit andere delen van India aangetrokken door de belofte van werkgelegenheid. De regering probeerde opzettelijk de mensen van kleine boerderijen naar de industrie te krijgen. Veel van de nieuwe fabrieken bevonden zich rond Delhi. Omdat er meer migranten dan banen waren, waren delen van Delhi overvol en onaangenaam geworden, precies zoals Ehrlich schreef. Maar de drukte die hem “het gevoel van overbevolking” gaf, had weinig te maken met een algemene bevolkingstoename – met een pure stijging van het aantal geboorten – en alles met instellingen en overheidsplanning. “Als je de groei van Delhi wilt begrijpen,” betoogt Narain, “moet je economie en sociologie bestuderen, niet ecologie en bevolkingsbiologie.”

Drijvende kracht achter de kritiek op The Population Bomb waren de pakkende, grafische beschrijvingen van de mogelijke gevolgen van overbevolking: hongersnood, vervuiling, sociale en ecologische ineenstorting. Ehrlich zegt dat hij deze beschreef als “scenario’s”, illustraties van mogelijke uitkomsten, en hij is gefrustreerd dat ze in plaats daarvan “voortdurend worden geciteerd als voorspellingen” – als grimmige onvermijdelijkheden. Als hij de mogelijkheid had om terug te gaan in de tijd, zei hij, zou hij ze niet in het boek hebben gezet.

Het is waar dat Ehrlich in het boek de lezers aanspoorde om te onthouden dat zijn scenario’s “slechts mogelijkheden zijn, geen voorspellingen.” Maar het is ook waar dat hij in het boek af en toe, en vaker in andere omstandigheden, in de taal van voorspellingen uitgleed. “De meeste mensen die zullen sterven in het grootste cataclysme in de geschiedenis van de mens zijn al geboren,” beloofde hij in een tijdschriftartikel uit 1969. “Ergens in de komende 15 jaar zal het einde komen,” vertelde Ehrlich een jaar later aan CBS News. “En met ‘het einde’ bedoel ik een totale ineenstorting van de capaciteit van de planeet om de mensheid te onderhouden.”

Dergelijke uitspraken droegen bij aan een golf van bevolkingsalarm die toen de wereld overspoelde. De International Planned Parenthood Federation, de Population Council, de Wereldbank, het Bevolkingsfonds van de Verenigde Naties, de door Hugh Moore gesteunde Association for Voluntary Sterilization en andere organisaties bevorderden en financierden programma’s om de vruchtbaarheid op arme plaatsen te verminderen. “De resultaten waren afschuwelijk”, zegt Betsy Hartmann, auteur van Reproductive Rights and Wrongs, een klassiek exposé uit 1987 over de anti-bevolkings kruistocht. Sommige bevolkingsbeperkende programma’s dwongen vrouwen om alleen bepaalde officieel voorgeschreven voorbehoedsmiddelen te gebruiken. In Egypte, Tunesië, Pakistan, Zuid-Korea en Taiwan werden de salarissen van gezondheidswerkers, in een systeem dat uitnodigde tot misbruik, bepaald door het aantal spiraaltjes dat zij bij vrouwen inbrachten. Op de Filippijnen werden anticonceptiepillen letterlijk uit helikopters gegooid die boven afgelegen dorpen zweefden. Miljoenen mensen werden gesteriliseerd, vaak onder dwang, soms illegaal, vaak onder onveilige omstandigheden, in Mexico, Bolivia, Peru, Indonesië en Bangladesh.

In de jaren ’70 en ’80 werd in India, onder leiding van premier Indira Gandhi en haar zoon Sanjay, een beleid ingevoerd dat in veel deelstaten sterilisatie voorschreef voor mannen en vrouwen om water, elektriciteit, rantsoenkaarten, medische zorg en loonsverhoging te krijgen. Leraren konden leerlingen van school sturen als hun ouders niet gesteriliseerd waren. Alleen al in 1975 werden meer dan acht miljoen mannen en vrouwen gesteriliseerd. (“Eindelijk,” merkte Robert McNamara, hoofd van de Wereldbank, “onderneemt India stappen om zijn bevolkingsprobleem effectief aan te pakken.”) China van zijn kant voerde een één-kind-beleid dat leidde tot enorme aantallen – mogelijk 100 miljoen – gedwongen abortussen, vaak onder slechte omstandigheden die infecties, steriliteit en zelfs de dood tot gevolg hadden. Miljoenen gedwongen sterilisaties vonden plaats.

Ehrlich beschouwt zichzelf niet als verantwoordelijk voor dergelijke misstanden. Hij was een groot voorstander van bevolkingsbeperkende maatregelen zoals sterilisatie, en vond dat de Verenigde Staten druk moesten uitoefenen op andere regeringen om vasectomiecampagnes op te zetten, maar hij was geen voorstander van de wreedheid en discriminatie van de programma’s.

Ook bestrijdt hij met kracht de kritiek dat geen van zijn scenario’s is uitgekomen. In de jaren 1970 deden zich hongersnoden voor, zoals Ehrlich had gewaarschuwd. India, Bangladesh, Cambodja, West- en Oost-Afrika – allemaal werden ze in dat decennium op gruwelijke wijze door honger geteisterd. Toch was er geen “grote toename van het sterftecijfer” over de hele wereld. Volgens een algemeen aanvaarde telling van de Britse econoom Stephen Devereux, eiste de hongersnood vier tot vijf miljoen levens gedurende dat decennium – waarbij de meeste doden te wijten waren aan oorlogsvoering, eerder dan aan uitputting van het milieu door overbevolking.

In feite is de hongersnood niet toegenomen maar juist zeldzamer geworden. Toen De Bevolkingsbom verscheen, had volgens de Voedsel- en Landbouworganisatie van de V.N. ongeveer een op de vier mensen in de wereld honger. Vandaag is het aantal hongerigen ongeveer één op tien. Ondertussen is de wereldbevolking meer dan verdubbeld. De mensen overleven omdat zij geleerd hebben de dingen anders te doen. Zij hebben nieuwe landbouwtechnieken ontwikkeld en overgenomen – verbeterd zaaigoed, kunstmest met hoge intensiteit, druppelirrigatie.

Voor Ehrlich is de huidige vermindering van de honger slechts een tijdelijk respijt – een gelukkige, generatie-lange pauze, maar geen aanwijzing voor een betere toekomst. De bevolking zal afnemen, zegt hij nu, ofwel wanneer mensen ervoor kiezen het geboortecijfer drastisch te verlagen, ofwel wanneer er een massale sterfte optreedt omdat ecosystemen ons niet langer kunnen onderhouden. “

Het is veel waarschijnlijker dat het sterftecijfer zal stijgen, ben ik bang. In de 20 jaar dat ik verslag doe van de landbouw, heb ik veel onderzoekers ontmoet die Ehrlich’s zorg delen over het voeden van de wereld zonder enorme schade aan het milieu toe te brengen. Maar ik kan me er niet één herinneren die denkt dat mislukking gegarandeerd of zelfs waarschijnlijk is. “De strijd om de hele mensheid te voeden is voorbij,” waarschuwde Ehrlich. De onderzoekers die ik heb ontmoet geloven dat de strijd doorgaat. En niets, zeggen ze, bewijst dat de mensheid niet kan winnen.