Zoals aangekondigd in het vorige bericht, zullen er van nu af aan af en toe berichten geschreven worden door gastwetenschappers, zowel junior als senior. Deze post is geschreven door Leonardo Ridolfi van de IMT School for Advanced Studies, Lucca. Leonardo’s meest recente working paper is hier te vinden.
De Franse economie in de longue durée. Een studie over reële lonen, werkdagen en economische prestaties van Lodewijk IX tot de Revolutie (1250-1789)
Dit werk vult een leemte in de literatuur over de levensstandaard in het pre-industriële Frankrijk.
Hoewel het onderzoek van oudsher een bij uitstek lokaal karakter had, gericht op de ervaring van specifieke regio’s of wat men “lokale economie” zou kunnen noemen, bestaat er tot op heden geen geconsolideerd inzicht in de langetermijnontwikkeling van lonen en prijzen vanuit een breder nationaal perspectief.
Voortbouwend op de waardevolle bijdragen van de vele samenstellers van loon- en prijsgegevens in Frankrijk, is deze studie een poging om een solide empirische karakterisering te geven van de belangrijkste macro-economische aggregaten van het pre-industriële Frankrijk en om de belangrijkste contouren van de economische groei in het land te traceren vanaf de fase van de vroege staatsvorming tot de Revolutie.
Diepend in de enorme verzameling secundaire en gedrukte primaire bronnen, presenteert het eerste deel nieuwe reeksen van reële lonen voor mannelijke land- en bouwarbeiders in Frankrijk van 1250 tot 1789 (nu bijgewerkt tot 1860) volgens de barebones basket-methodologie van Allen (2001).
De analyse bracht drie belangrijke kwesties aan het licht.
Ten eerste bieden onze reeksen weinig steun voor het argument dat er vóór de Industriële Revolutie sprake was van een aanzienlijke verbetering van de levensstandaard voor Franse loontrekkenden op de lange termijn. De reële lonen vertoonden tussen de dertiende en het midden van de negentiende eeuw immers geen substantiële trendmatige verbetering.
Ten tweede blijkt uit de schattingen dat in de periode 1350-1550 een reële loonkloof tussen Frankrijk en Engeland en andere toonaangevende Europese steden is ontstaan en geconsolideerd. Nog in het decennium vóór de Zwarte Dood was het verschil in reëel loon tussen Franse en Engelse werknemers in de bouwsector opmerkelijk gering. Een eeuw later, in de jaren 1450, hadden Franse bouwvakkers tussen de 25 en 40 procent minder inkomen dan hun Europese collega’s.
Ter vergelijking van de reële lonen van Franse boeren met die van hun Engelse collega’s vond ik een vergelijkbaar patroon en weinig sporen van een Franse “gouden eeuw” van de arbeid. Na een eerste fase van snelle expansie na de Zwarte Dood groeiden de reële lonen in de jaren 1970 immers minder snel en minder lang dan elders in Europa, waar de welvaartsgroei zich bijna tot de jaren 1450 consolideerde. Op een meer uitgesplitst niveau zijn soortgelijke tendensen waarneembaar door Parijs met Londen te vergelijken.
Als eerste stap heb ik de proximate oorzaken van deze kloof tussen prijzen en lonen ontleed. Ik ontdekte dat Frankrijk en Engeland tussen de jaren 1370 en 1450 een soortgelijke deflatoire tendens vertoonden. Het waren echter de daling van de Franse zilverlonen (kennelijk als gevolg van de dalende productie en de verminderde vraag naar arbeid, vooral tijdens de ergste fasen van de Honderdjarige Oorlog) en de gelijktijdige stijging van de Engelse lonen die de “gedempte” malthusiaanse cyclus van de reële lonen in Frankrijk verklaarden, in tegenstelling tot de “volledige” malthusiaanse cyclus in Engeland en Midden- en Noord-Italië.
Figuur 1: Reële lonen
Noten en bronnen: Franse arbeiders: deze studie (bijgewerkte versie van het proefschrift). Engeland: Clark (2005).
Finitief, ook al zijn de demografische gegevens vóór de jaren 1550 fragmentarisch, is het mogelijk om, consistent met de Malthusiaanse interpretatie, te stellen dat de dynamiek tussen reële lonen en bevolking werd gekenmerkt door een langdurige inverse relatie. Hoewel dit mechanisme in het algemeen lijkt te gelden, kan men tenminste tegen het midden van de zeventiende eeuw een verzwakking van het omgekeerde verband vaststellen. De lange fase van demografische expansie, waardoor de bevolking tussen de jaren 1600 en het midden van de negentiende eeuw bijna verdrievoudigde, ging immers gepaard met een lichte daling of een aanzienlijke stagnatie van de reële lonen.
Het tweede deel geeft een brede karakterisering van de arbeidstijd in het pre-industriële Europa en concentreert zich op drie tijdsdimensies: het kalenderwerkjaar dat overeenkomt met het kalenderjaar exclusief algemene feestdagen en religieuze festiviteiten; het feitelijke werkjaar en het impliciete werkjaar, gedefinieerd als het jaarlijkse aantal werkdagen dat een mannelijke kostwinner nodig heeft om te voorzien in een fictief gezin van vijf gezinsleden (Allen en Weisdorf 2011).
Gezien het gebrek aan overtuigend bewijsmateriaal over de arbeidsintensiteit voor werknemers in de landbouw, heb ik gekeken naar de ervaring van bouwvakkers op de bouwplaats en nieuwe schattingen gemaakt van trends in het kalenderjaar, het werkelijke en het impliciete arbeidsjaar in Frankrijk en Engeland van de veertiende tot de achttiende eeuw.
Door de gezamenlijke evolutie van deze drie dimensies van tijd te analyseren en de veranderingspatronen van de tijdsbesteding te vergelijken, en hun reactie op variaties in de institutionele en marktomstandigheden, identificeerde ik twee verschillende regimes van bedrijvigheid in Frankrijk en Engeland in het pre-industriële tijdperk.
In Frankrijk was het aantal dagen per jaar dat een mannelijke kostwinner nodig had om in het levensonderhoud van zijn gezin te voorzien (het impliciete arbeidsjaar) groter dan het feitelijke aantal gewerkte dagen per jaar, hetgeen betekent dat de arbeidsparticipatie van vrouwen en kinderen en de aanwezigheid van aanvullende bronnen van niet-arbeidsinkomsten noodzakelijk waren om de basisconsumptieniveaus te verzekeren. Dit impliceert dat uitbreidingen in het aanbod van arbeid in de eerste plaats werden aangedreven door de stijgende inflatie en economische tegenspoed (figuur 2).
Figuur 2: Het Franse geval
Bronnen: Kalender, feitelijk en impliciet arbeidsjaar: deze studie.
Noten: Overschot (tekort) aan arbeidsinput: Het positieve (negatieve) verschil tussen feitelijk en impliciet arbeidsjaar (gearceerd gebied).
In tegenstelling daarmee vond ik bewijs voor het bestaan van twee fasen waarin Engelse reguliere bouwvakkers meer dagen werk aan de markt leverden dan nodig was voor het basisbestaan van het huishouden (figuur 3).
De eerste episode deed zich voor tussen 1400 en 1500, terwijl de tweede overeenkomt met de industrià “le revolutie die oorspronkelijk werd beschreven door De Vries (2008).
Er worden verschillende hypothesen besproken om licht te werpen op de oorsprong van deze fasen van overtollige arbeidsinput en hun implicaties voor de structuur van consumptie en productie. Deze perioden verschilden op twee fundamentele punten.
Ten eerste kwamen ze voort uit verschillende dynamieken.
De door De Vries gesignaleerde episode van arbeidsoverschotten in het zeventiende-eeuwse Engeland en de Lage Landen vloeide voort uit een toename van de feitelijke werklast en een hedendaagse daling van de arbeidsbehoeften die nodig waren voor het gezinsbestaan in een context van geleidelijke uitbreiding van de grenzen van de arbeidsmogelijkheden.
Integendeel, de episode van overtollige arbeidsinput die in de periode na de pest werd ontdekt, werd gekenmerkt door de eigentijdse vermindering van de feitelijke, kalender- en impliciete arbeidsjaar.
De gangbare wijsheid zou suggereren dat de werknemers de stijging van de reële lonen na de pest volledig (of grotendeels) hadden moeten compenseren door een vermindering van het arbeidsaanbod met ongeveer hetzelfde bedrag, waarbij zij een aanzienlijk deel van hun toegenomen koopkracht in de vorm van vrije tijd consumeerden (Blanchard 1994). De feitelijke werklast daalde echter veel minder dan de stijging van de reële lonen impliceerde. Deze onvolledige aanpassing, die een tamelijk inelastisch arbeidsaanbod van bouwvakkers weerspiegelde, zou kunnen berusten op twee belangrijke factoren.
In de eerste plaats beperkten het bestaan van technische vereisten en institutionele settings, waaronder het ritme van het bouwproces, de door het kalenderwerkjaar gedicteerde rusttijden alsmede de aanwervingsregelingen van aannemers en de organisatievormen van ondernemers, vrijwillige verminderingen van de feitelijke werkbelasting.
Ten tweede zou de onvolledige reactie van de feitelijke werkbelasting de opkomst kunnen weerspiegelen van een nieuwe houding ten opzichte van consumptie van hogere kwaliteit door een toenemend deel van de arbeiders (schijnbaar geschoold en stedelijk) dat “de mindere adel nadeed” (Dyer 1988).
In dit opzicht hadden deze perioden verschillende implicaties voor de relatie tussen arbeidsaanbod, consumptie en productie.
Inderdaad was de fase van het arbeidsoverschot in het zeventiende-eeuwse Engeland schijnbaar gerelateerd aan een consumptierevolutie (Allen en Weisdorf 2011) en zou kunnen worden opgevat als een overgang van een traditioneel consumptiecluster naar een breder en moderner cluster dat ook koloniale producten en luxes omvatte (De Vries 2008).
De episode van overtollige arbeidsinput in het laatmiddeleeuwse Engeland werd niet gekenmerkt door meer en nieuwe artikelen die in de mand terechtkwamen, maar liep schijnbaar parallel met een verplaatsing van consumptiekeuzes binnen de horizon van de traditionele consumptie, die een afspiegeling vormde van structurele veranderingen in de economie na de Zwarte Dood en het streven van een groeiend deel van de bevolking naar een hogere voedingsstandaard die minder afhankelijk was van voedingsmiddelen op basis van granen en van lagere kwaliteit (Dyer 1988).
Van de kant van de produktie viel, terwijl de zeventiende-eeuwse fase van overtollige arbeidsinput de opkomst en consolidatie van nieuwe sectoren buiten de landbouw zag, de eerste episode (schijnbaar niet veroorzaakt maar) in de tijd samen met een verschuiving van de landbouw van akkerland naar weiland. Dit proces is in overeenstemming met een grote hoeveelheid empirisch bewijsmateriaal dat veranderingen in de voedingsgewoonten tijdens de veertiende en vijftiende eeuw documenteert.
Figuur 3: Het Engelse geval
Bronnen: Kalenderjaar: deze studie. Impliciet werkjaar: Allen en Weisdorf (2011). Werkelijk werkjaar: Periode 1300-1559: deze studie. Tussen 1560 en 1732, Clark en Van DerWerf (1998) en tegen 1750 Voth (2001) zoals gerapporteerd in tabel 2 van Allen en Weisdorf (2011).
Noten: Overschot (tekort) arbeidsinput: Het positieve (negatieve) verschil tussen het werkelijke en het impliciete arbeidsjaar (gearceerd gebied).
Ten slotte presenteer ik in het laatste deel nieuwe schattingen van de landbouw- en totale productie per hoofd van de bevolking in Frankrijk tussen 1280 en 1789 met behulp van de vraagzijdebenadering. Uit de studie blijkt dat het BBP per hoofd van de bevolking in deze periode geen aanzienlijke trendmatige verbetering vertoonde. Bij de dood van koning Filips de Schone in 1314 was Frankrijk een leidende economie in Europa en bedroeg de productie per hoofd van de bevolking gemiddeld 900 dollar per jaar. Bijna vijf eeuwen later, aan het begin van de 18e eeuw, was deze drempel grotendeels ongewijzigd en bedroeg het BBP per hoofd van de bevolking iets meer dan 1000 dollar, ongeveer de helft van het niveau in Engeland en de Lage Landen (figuur 4).
Deze schattingen documenteren kwantitatief en in totaal wat voorheen alleen kwalitatief of voor sommige regio’s bekend was door de klassieke werken van de Franse geschiedschrijving (Goubert 1960; Le Roy Ladurie 1966), en bieden zo steun aan Le Roy Ladurie (1977)’s karakterisering van de pre-industriële Franse economie als een stagnerend, groeiloos systeem.
Het BBP per hoofd van de bevolking was niettemin zeer volatiel en kende meerdere pieken en dalen, waarbij fasen van economische crisis werden afgewisseld met perioden van economische expansie. Daartoe behoren de “bloei” van de economische groei tussen de jaren 1280 en 1370 en de groeitrend vanaf het midden van de 16e eeuw die parallel liep met de consolidatie van de Franse staat en de opening van nieuwe handelsroutes van Europa naar Azië en Amerika.
Al met al suggereren onze schattingen dat de ontwikkeling van het BBP per hoofd van de bevolking in Frankrijk kan worden geïnterpreteerd als een tussengeval tussen het succesvolle voorbeeld van Engeland en de Lage Landen en de neerwaartse patronen van Midden- en Noord-Italië en Spanje. Aangezien Frankrijk noch een zuidelijk, noch een noordelijk land is, lijkt de groei van het land deze geografische heterogeniteit te weerspiegelen.
Figuur 4: BBP per hoofd van de bevolking in Europa
Bronnen: Engeland: Broadberry et al. (2011); Frankrijk: deze studie; Nederland: van Zanden en van Leeuwen (2012); Italië: Malanima (2011); Portugal: Palma en Reis (2016); Spanje: Álvarez-Nogal en Prados de la Escosura (2013); Zweden: Schön en Krantz (2012).
Allen, Robert C. “The great divergence in European wages and prices from the Middle Ages to the First World War.” Verkenningen in de economische geschiedenis 38, no. 4 (2001): 411-447.
Allen, Robert C., and Jacob Louis Weisdorf. “Was er een ‘nijvere revolutie’ vóór de industriële revolutie? An empirical exercise for England, c. 1300-1830.” The Economic History Review 64, no. 3 (2011): 715-729.
Álvarez-Nogal, Carlos, and Leandro Prados de la Escosura. “De opkomst en ondergang van Spanje (1270-1850).” The Economic History Review 66, no. 1 (2013): 1-37.
Blanchard, Ian. Arbeid en Vrije Tijd in Historisch Perspectief, Dertiende tot Twintigste Eeuw: Papers Presented at Session B-3a of the Eleventh International Economic History Congress, Milan, 12th-17th September, 1994. Nr. 116. F. Steiner, 1994.
Broadberry, Stephen et al. “British Economic Growth, 1270-1870: An Output-Based Approach”, London School of Economics, 2011. http://www2.lse.ac.uk/economicHistory/whosWho/profiles/sbroadberry.aspx.
Clark, Gregory, en Ysbrand Van Der Werf. “Werk in uitvoering? The industrious revolution.” The Journal of Economic History 58, no. 3 (1998): 830-843.
Clark, Gregory. “De toestand van de arbeidersklasse in Engeland, 1209-2004.” Journal of Political Economy 113, no. 6 (2005): 1307-1340.
De Vries, Jan. The industrious revolution: consumer behavior and the household economy, 1650 to the present. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
Dyer, Christopher. “Changes in diet in the late middle ages: the case of harvest workers.” The Agricultural History Review (1988): 21-37.
Goubert, Pierre. Beauvais et le Beauvaisis de 1600 à 1730: contribution à l’histoire sociale de la France du XVIIe siècle: atlas (cartes et graphiques). Parijs: SEVPEN, 1960.
Le Roy Ladurie, Emmanuel. Les paysans de Languedoc. 2 vols. Parijs: SEVPEN, 1966.
Le Roy Ladurie, Emmanuel. “Bewegingsloze geschiedenis.” Social Science History 1, no. 2 (1977): 115-136.
Malanima, Paolo. “De lange neergang van een leidende economie: BBP in Midden- en Noord-Italië, 1300-1913.” European Review of Economic History 15, no. 2 (2011): 169-219.
Palma, Nuno en Reis, Jaime. “Van convergentie naar divergentie: Portugese demografie en economische groei, 1500-1850” (13 september 2016). Beschikbaar op SSRN: https://ssrn.com/abstract=2839971 of http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2839971
Schön, Lennart, en Olle Krantz. “De Zweedse economie in de vroegmoderne periode: het construeren van historische nationale rekeningen.” European Review of Economic History 16, no. 4 (2012): 529-549.
Van Zanden, Jan Luiten, en Bas Van Leeuwen. “Persistent maar niet consistent: De groei van het nationaal inkomen in Holland 1347-1807.” Verkenningen in de economische geschiedenis 49, no. 2 (2012): 119-130.
Voth, Hans-Joachim. “De langste jaren: nieuwe schattingen van de arbeidsinput in Engeland, 1760-1830.” The Journal of Economic History 61, no. 4 (2001): 1065-1082.