Waarom is Oekraïne zo belangrijk voor Rusland?
De twee buurlanden zijn al meer dan 1000 jaar met elkaar verweven in een tumultueuze geschiedenis. Tegenwoordig is Oekraïne een van Ruslands grootste exportmarkten voor aardgas, een cruciale doorvoerroute naar de rest van Europa, en de woonplaats van naar schatting 7,5 miljoen etnische Russen – die vooral in Oost-Oekraïne en de zuidelijke regio van de Krim wonen. (In totaal heeft ongeveer 25 procent van de 46 miljoen Oekraïners Russisch als moedertaal). Rusland heeft geen natuurlijke grenzen zoals rivieren en bergen langs zijn westelijke grens, dus “zijn leiders hebben van oudsher het behoud van een invloedssfeer over de landen eromheen gezien als een bron van veiligheid”, zegt David Clark, voorzitter van de Rusland Foundation, een denktank. Dat geldt vooral voor Oekraïne, dat Rusland als zijn kleine broertje beschouwt. “Iedereen weet dat Oekraïners Russen zijn,” zei Kremlin-adviseur Sergei Markov. “Behalve de Galiciërs” – een verwijzing naar de Oekraïens sprekende inwoners van West-Oekraïne.
Waarom zien de Russen Oekraïne als het hunne?
Deel daarvan is dat beide naties hun wortels terugvoeren tot de eerste Oost-Slavische staat, Kievan Rus, die zich van de 9e eeuw tot halverwege de 13e eeuw uitstrekte van de Baltische tot de Zwarte Zee. Dit middeleeuwse rijk werd, vreemd genoeg, gesticht door Vikingen – “Rus” is het Slavische woord voor de roodharige Scandinaviërs – die in de 9e eeuw vanuit het noorden kwamen, de plaatselijke Slavische stammen veroverden en in Kiev hun hoofdstad stichtten. Het koninkrijk bekeerde zich tot het oosters-orthodoxe christendom in 988, waarmee de basis werd gelegd voor de moderne Russische kerk. Een Franse bisschop die naar Oekraïne werd gestuurd, rapporteerde: “Dit land is meer verenigd, gelukkiger, sterker en beschaafder dan Frankrijk zelf.” Maar in de 13e eeuw werd Kiev verwoest door Mongoolse invallers, en de macht verschoof naar het noorden, naar een kleine handelspost van Rus, Moskou genaamd.
Wat gebeurde er met Oekraïne na de val van Kievan Rus?
Het grondgebied werd opgedeeld door rivaliserende mogendheden, die de vruchtbare vlakten en rijke, donkere grond waardeerden die Oekraïne later de bijnaam “de broodmand van Europa” opleverden. Katholiek Polen en Litouwen domineerden het land gedurende honderden jaren, maar aan het eind van de 18e eeuw had Keizerlijk Rusland het grootste deel van Oekraïne in bezit genomen, met uitzondering van Galicië, dat onder controle stond van het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk. De tsaren noemden hun heerschappij “klein Rusland” en probeerden het opkomende Oekraïense nationalisme in de jaren 1840 de kop in te drukken door het gebruik van de Oekraïense taal op scholen te verbieden.
Hoe brak Oekraïne zich af?
De eerste onafhankelijke Oekraïense staat werd uitgeroepen in Kiev in 1917, na de ineenstorting van het Russische en het Oostenrijks-Hongaarse rijk aan het einde van de Eerste Wereldoorlog. Het nieuwe land werd binnengevallen door Polen, en bevochten door loyale troepen van de tsaar en Moskou’s nieuwe bolsjewistische regering, die de macht overnam tijdens de Russische revolutie van 1918. Tegen de tijd dat Oekraïne in 1922 bij de Sovjet-Unie werd ingelijfd, was de economie aan flarden en de bevolking uitgehongerd. Erger zou nog komen. Toen Oekraïense boeren in de jaren dertig weigerden zich aan te sluiten bij collectieve boerderijen, orkestreerde Sovjetleider Jozef Stalin massa-executies en een hongersnood die tot 10 miljoen mensen het leven kostte. Daarna importeerde Stalin miljoenen Russen en andere Sovjetburgers om het steenkool- en ijzerertsrijke oosten te helpen herbevolken. Volgens Steven Pifer, voormalig ambassadeur van de VS in Oekraïne, verklaart deze massale migratie waarom “het gevoel van Oekraïens nationalisme in het oosten niet zo diep zit als in het westen”. De Tweede Wereldoorlog verergerde deze kloof.
Wat gebeurde er tijdens de oorlog?
Toen de nazi’s in 1941 Oekraïne binnenvielen, verwelkomden veel inwoners de Duitsers als bevrijders van de Sovjets, en tienduizenden vochten zelfs aan hun zijde, in de hoop dat Adolf Hitler hen zou belonen met een onafhankelijke staat. Later, toen de nazi’s de Oekraïners als slavenarbeiders begonnen te gebruiken, vochten ongeveer 2,5 miljoen van hen voor het Rode Leger van Stalin. Het land werd een van de bloedigste slagvelden van de Tweede Wereldoorlog. Ten minste 5,3 miljoen Oekraïners stierven tijdens de oorlog – ongeveer een zesde van de bevolking. Ongeveer 2,25 miljoen van hen waren Joden, het doelwit van zowel de nazi’s als sommige Oekraïense collaborateurs. Aan het eind van de oorlog deporteerde Stalin tienduizenden Oekraïners die beschuldigd werden van samenwerking met de nazi’s naar Siberische gevangenkampen, en executeerde nog eens duizenden anderen.
Wanneer werd Oekraïne echt onafhankelijk?
In 1991 stemde meer dan 90 procent van de Oekraïners voor onafhankelijkheid van de ineenstortende Sovjet-Unie. Maar Rusland bleef zich bemoeien met de aangelegenheden van het land. Bij de Oekraïense presidentsverkiezingen van 2004 steunde het Kremlin de pro-Russische kandidaat Viktor Janoekovitsj. De massale fraude bij die verkiezingen leidde tot de Oranje Revolutie, die Janoekovitsj uit de macht hield. Het falen van de daaropvolgende leiders leidde tot een comeback van Janoekovitsj in 2010. Maar nadat hij een handelsakkoord met de Europese Unie had geannuleerd, werd hij vorige maand opnieuw uit zijn ambt verdreven door pro-westerse betogers. Ondanks de verontwaardiging van de wereld is het onwaarschijnlijk dat de Russische president Vladimir Poetin Oekraïne uit de baan van zijn land zal laten gaan. “Rusland zonder Oekraïne is een land,” verklaart Daniel Drezner, professor internationale politiek aan de Tufts Universiteit. “Rusland met Oekraïne is een imperium.”
Crimea: Chroesjtsjovs mysterieuze geschenk
Crimea is een brandhaard geworden in de strijd tussen Kiev en Moskou, nu Russische troepen de controle hebben overgenomen van het zuidelijke schiereiland dat grenst aan de Zwarte Zee. Maar waarom deze regio – met een overwegend Russische bevolking en de thuishaven van Ruslands Zwarte Zeevloot – bij Oekraïne is gekomen, is een raadsel. Het schiereiland werd eeuwenlang door Rusland bestuurd toen Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov het in 1954 plotseling aan Kiev schonk. Veel Russen denken dat Chroesjtsjov dronken was toen hij de Krim weggaf, terwijl anderen denken dat hij de hongersnood in Oekraïne wilde goedmaken. De overdracht blijft zeer impopulair bij de gewone Russen, van wie 56 procent de Krim als Russisch grondgebied beschouwt, veel meer dan zich aangesproken voelen door Tsjetsjenië. “Velen zien Poetin als degene die een aantal sterke punten van Rusland heeft teruggegeven”, zegt Denis Volkov, een onafhankelijke Russische opiniepeiler. “Ik denk dat hij dit idee van het verlies van de Sovjet-Unie zal gebruiken om steun op te trommelen met de Krim.”