Albert Einstein over de kracht van ideeën en verbeelding in de wetenschap

Wat hebben economische sociologie en politieke economie, of sociale en politieke wetenschappen in het algemeen, te maken met Albert Einstein?.. zult u zich wellicht afvragen. Hopelijk bent u het aan het eind van dit artikel met me eens.
Ik geloof heilig in de kracht van ideeën die ons denken, analyseren en handelen vaak sturen en tegenhouden. Daarnaast ben ik sterk geïnteresseerd in het raadselachtige proces van theorievorming en de verklarende en voorschrijvende kracht van theorieën.
Daarom (en hoe) hebben mysterieuze manieren van nieuwsgierigheid mij naar De evolutie van de fysica van Albert Einstein en Leopold Infeld (1938) geleid. Dit wetenschapsboek, geschreven door twee academische reuzen, richt zich tot de lekenlezer en schetst de ontwikkeling van ideeën in de natuurkunde op een opmerkelijk heldere manier.
Maar dit boek gaat niet alleen over de natuurkunde als discipline. Naar mijn mening gaat het ook over het belang van de verbeelding en de kracht van ideeën in de evolutie van het denken, het onderzoek en de research; het gaat over de essentiële bronnen van intellectuele pogingen om de wereld te begrijpen.
De tekst hieronder is gebaseerd op uittreksels uit het boek die door mij zijn samengesteld tot een kort artikel. Eigenlijk werkt dit artikel Einsteins beroemde citaat uit: “Verbeelding is belangrijker dan kennis. Want kennis is beperkt, terwijl verbeelding de hele wereld omarmt, de vooruitgang stimuleert, de evolutie doet ontstaan. Het is, strikt genomen, een echte factor in wetenschappelijk onderzoek.” (uit zijn On Cosmic Religion: With Other Opinions and Aphorisms, 1931, p. 49).
U bent welkom om het te lezen, en bedenk: Soms is de verbeeldingsvolle geest van een intellectueel die zich inzet voor de politiek van de waarheid datgene wat nodig is om de verborgen structuren en reproducerende mechanismen van de sociaal-economische werkelijkheid bloot te leggen en de overheersende ideeën die institutionele veranderingen verhinderen af te brokkelen.

***

“In bijna elke detectiveroman sinds de bewonderenswaardige verhalen van Conan Doyle komt er een moment waarop de onderzoeker alle feiten heeft verzameld die hij nodig heeft voor althans een bepaalde fase van zijn probleem. Deze feiten lijken vaak heel vreemd, onsamenhangend en totaal los van elkaar te staan. De grote detective beseft echter dat verder onderzoek op dit moment niet nodig is, en dat alleen zuiver denken zal leiden tot een correlatie van de verzamelde feiten. Dus speelt hij viool, of luiert in zijn leunstoel genietend van een pijp, wanneer hij plotseling, bij Jupiter, het heeft! Hij heeft niet alleen een verklaring voor de aanwijzingen die hij heeft, maar hij weet ook dat bepaalde andere gebeurtenissen moeten hebben plaatsgevonden. Aangezien hij nu precies weet waar hij het moet zoeken, kan hij, als hij dat wil, naar buiten gaan om verdere bevestiging voor zijn theorie te verzamelen (blz. 4-5)… Het is een bekend feit voor lezers van detective-fictie dat een foute aanwijzing het verhaal vertroebelt en de oplossing uitstelt (6)… Intuïtieve conclusies die gebaseerd zijn op onmiddellijke waarneming zijn niet altijd te vertrouwen, want zij leiden soms naar de verkeerde aanwijzingen. Maar waar gaat de intuïtie in de fout? (7)… In een goed mysterieverhaal leiden de meest voor de hand liggende aanwijzingen vaak naar de verkeerde verdachten… de meest voor de hand liggende intuïtieve verklaring is vaak de verkeerde (9)…
De wetenschap moet haar eigen taal creëren, haar eigen concepten, voor haar eigen gebruik. Wetenschappelijke concepten beginnen vaak met die welke in het gewone taalgebruik worden gebruikt voor de zaken van het dagelijks leven, maar zij ontwikkelen zich heel anders. Ze worden getransformeerd en verliezen de dubbelzinnigheid die ze in het gewone taalgebruik hebben, en winnen aan striktheid, zodat ze kunnen worden toegepast op het wetenschappelijk denken (14)…
Onze belangstelling gaat hier uit naar de eerste stadia van ontwikkeling, naar het volgen van de eerste aanwijzingen, naar het laten zien hoe nieuwe… concepten worden geboren in de pijnlijke strijd met oude ideeën. Wij houden ons alleen bezig met het pionierswerk in de wetenschap, dat bestaat uit het vinden van nieuwe en onverwachte wegen van ontwikkeling; met de avonturen in het wetenschappelijk denken die een steeds veranderend beeld van het heelal scheppen. De eerste en fundamentele stappen zijn altijd van revolutionaire aard. De wetenschappelijke verbeelding vindt oude concepten te beperkend, en vervangt ze door nieuwe. De voortdurende ontwikkeling op een reeds ingeslagen weg heeft meer het karakter van een evolutie, totdat het volgende keerpunt wordt bereikt en een nog nieuwer gebied moet worden veroverd. Om echter te begrijpen welke redenen en welke moeilijkheden een verandering van belangrijke begrippen afdwingen, moet men niet alleen de eerste aanwijzingen kennen, maar ook de conclusies die men daaruit kan trekken (28)…
De meeste fundamentele ideeën van de wetenschap zijn in wezen eenvoudig, en kunnen in de regel worden uitgedrukt in een voor iedereen begrijpelijke taal. Het volgen van deze ideeën vereist de kennis van een zeer verfijnde techniek van onderzoek (29)…
Bijna elke grote vooruitgang in de wetenschap komt voort uit een crisis in de oude theorie, door een poging om een uitweg te vinden uit de moeilijkheden die zijn ontstaan. Wij moeten oude ideeën, oude theorieën onderzoeken, ook al behoren zij tot het verleden, want dit is de enige manier om het belang van de nieuwe en de omvang van hun geldigheid te begrijpen.
In de eerste bladzijden van ons boek hebben wij de rol van een onderzoeker vergeleken met die van een detective die, na de nodige feiten te hebben verzameld, de juiste oplossing vindt door zuiver na te denken. In één wezenlijk opzicht moet deze vergelijking als zeer oppervlakkig worden beschouwd. Zowel in het leven als in detectiveromans is de misdaad gegeven. De detective moet op zoek naar brieven, vingerafdrukken, kogels, pistolen, maar hij weet tenminste dat er een moord is gepleegd. Dit is niet zo voor een wetenschapper…. Voor de detective is het misdrijf gegeven, het probleem geformuleerd: wie heeft Cock Robin vermoord? De wetenschapper moet, althans gedeeltelijk, zijn eigen misdaad begaan, en ook het onderzoek uitvoeren. Bovendien is het niet zijn taak om één enkel geval te verklaren, maar alle verschijnselen die zich hebben voorgedaan of zich nog kunnen voordoen (77-8)…
Maar we kunnen er ook voor kiezen conservatief te zijn en een oplossing te zoeken binnen het kader van oude ideeën. Dergelijke moeilijkheden, plotselinge en onverwachte obstakels in de triomfantelijke ontwikkeling van een theorie, doen zich in de wetenschap vaak voor. Soms lijkt een eenvoudige veralgemening van de oude ideeën, althans tijdelijk, een goede uitweg… Heel vaak echter is het onmogelijk een oude theorie op te lappen, en resulteren de moeilijkheden in de ondergang ervan en de opkomst van een nieuwe (93-4)…
De formulering van een probleem is vaak essentiëler dan de oplossing ervan, die slechts een kwestie van… experimentele vaardigheid kan zijn. Nieuwe vragen opwerpen, nieuwe mogelijkheden, oude problemen vanuit een nieuwe invalshoek bekijken, vereist creatieve verbeeldingskracht en markeert een echte vooruitgang in de wetenschap (95)…
Het creëren van een nieuwe theorie is niet zoiets als een oude schuur afbreken en er een wolkenkrabber voor in de plaats zetten. Het is eerder als het beklimmen van een berg, het verkrijgen van nieuwe en bredere uitzichten, het ontdekken van nieuwe verbanden tussen ons uitgangspunt en zijn rijke omgeving. Maar het punt van waaruit we begonnen zijn bestaat nog steeds en kan gezien worden, hoewel het kleiner lijkt en een klein deel uitmaakt van ons brede uitzicht dat we hebben verkregen door de hindernissen op onze weg omhoog te overwinnen (159)…
De wetenschap dwingt ons tot het scheppen van nieuwe ideeën, nieuwe theorieën. Het doel ervan is de muur van tegenstellingen af te breken die vaak de weg van de wetenschappelijke vooruitgang verspert. Alle essentiële ideeën in de wetenschap zijn geboren in een dramatisch conflict tussen de werkelijkheid en onze pogingen tot begrip. Ook hier is een probleem voor de oplossing waarvan nieuwe beginselen nodig zijn (280)… De vereniging van opgeloste problemen met onopgeloste problemen kan een nieuw licht werpen op onze moeilijkheden door nieuwe ideeën te suggereren. Het is gemakkelijk een oppervlakkige analogie te vinden die in werkelijkheid niets uitdrukt. Maar om enkele essentiële gemeenschappelijke kenmerken te ontdekken, verborgen onder een oppervlak van uiterlijke verschillen, om op basis daarvan een nieuwe succesvolle theorie te vormen, is belangrijk creatief werk” (Einstein en Infeld 1938: 286-7).

***
Mededoen aan de Economische Sociologie en Politieke Economie gemeenschap via
Facebook / Twitter / LinkedIn / Google+ / Reddit / Tumblr